Astronomisch Woordenboek
![[AA]](./../pic/pr.gif "AA"){kind=small}
![[Woordenboek]](./../pic/glossary.gif "Woordenboek"){kind=small}
![[Antwoordenboek]](./../pic/book.gif "Antwoordenboek"){kind=small}
![[UniversumFamilieBoom]](./../pic/tree.gif "UniversumFamilieBoom"){kind=small}
![[Wetenschap]](./../pic/science.gif "Wetenschap"){kind=small}
![[Sterrenhemel]](./../pic/sterren.gif "Sterrenhemel"){kind=small}
![[Planeetstanden]](./../pic/planeet.gif "Planeetstanden"){kind=small}
![[Reken]](./../pic/reken.gif "Reken"){kind=small}
![[Colofon]](./../pic/copybtn.gif "Colofon"){kind=small}
Dit woordenboek legt een stel moeilijke astronomische woorden uit die ook elders in deze AA-bladzijden gebruikt zijn. Als je ergens op de AA-bladzijden een woord tegenkomt dat je niet begrijpt, dan kun je kijken of het in dit woordenboek staat.
Sommige woorden hebben uitleg, en anderen hebben alleen verwijzingen. Verwijzingen naar andere woorden in het woordenboek zijn aangegeven met →, en verwijzingen naar andere webbladzijden met ⇒.
Als de eerste zin van de beschrijving van een woord met dit soort letters geschreven is, dan legt die zin uit waar het woord vandaan komt, en/of wat het meervoud en de let‧ter‧gre‧pen van het woord zijn, en op welke lettergreep de 'na‧druk ligt. De taal waar het woord oorspronkelijk vandaan komt wordt tussen rechte haken aangegeven; meestal is dat [Grieks] of [Latijn].
Letterkiezers:
A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W Y Z
De Aarde is de derde planeet van het Zonnestelsel, geteld vanaf de Zon. Het is een aardse planeet, met een atmosfeer en een maan (de Maan), maar zonder ringen. De Aarde heeft een equatoriale diameter van 12.756 km en is nummer 6 op de lijst van grootste hemellichamen in ons Zonnestelsel.
ab‧'sorp‧tie‧lijn, meervoud absorptielijnen; absorptio = [Latijn] drank
Een absorptielijn is een spectraallijn (een smalle reeks van kleuren) waarin een voorwerp minder helder schijnt dan bij andere nabije kleuren.
ac‧'tie‧ve ge‧'bied, meervoud actieve gebieden
Een actief gebied is een gebied op de Zon met veel magneetveld in de vorm van zonnevlekken, poriën, en plage. Grote actieve gebieden kunnen wel 160.000 kilometer lang worden (gelijk aan vier keer rond de Aarde) en kunnen twee maanden of langer bestaan, maar kleine actieve gebieden verschijnen en verdwijnen weer in een paar dagen.
Een maan van 20 km diameter op ongeveer 129.000 km van de planeet Jupiter. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0005 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 7.2 uur eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1979. Ook JXV (Jupiter vijftien) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/1979 J1.
a‧'fe‧li‧um, meervoud afeliën
Het afelium is punt in een baan dat het verste van de Zon is. Het wordt ook wel als aphelium geschreven.
'af‧ne‧men‧de 'maan, meervoud afnemende manen
De afnemende maan is de Maan tijdens de periode waarin steeds minder van de maanschijf verlicht wordt. Deze periode loopt van volle maan tot nieuwe maan.
Een maan van 3 km diameter op ongeveer 23.229.000 km van de planeet Jupiter. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0001 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 723.1 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2001. Ook JXXXI (Jupiter eenendertig) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/2001 J11.
al‧'be‧do, meervoud albedo's; albedo = [Latijn] witte verf of kleur
Het albedo van een voorwerp is een getal tussen de 0 en de 1 dat aangeeft welk deel van het licht direct door dat voorwerp wordt gereflecteerd. Het albedo van de Aarde is ongeveer 0,3: de Aarde en haar atmosfeer reflecteren ongeveer 30 procent van het zonlicht dat erop valt meteen weer. Als alle andere dingen gelijk blijven dan ziet een planeet er helderder uit en is de planeet kouder als het albedo van de planeet groter is.
Een maan van 32 km diameter op ongeveer 16.182.000 km van de planeet Saturnus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0006 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 769.0 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2000. Ook SXXVI (Saturnus zesentwintig) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/2000 S11.
De Algemene Relativiteitstheorie van Albert Einstein beschrijft hoe het zit met ruimte en tijd ook als er krachten op de waarnemer werken. De Algemene Relativiteitstheorie stelt dat de gevolgen van een versnelling niet af hangen van de oorzaak van de versnelling (zelfs niet als dat de zwaartekracht is). Hieruit volgt onder andere dat zwaartekracht licht af doet buigen en de tijd kan vertragen, en dat zwarte gaten kunnen bestaan. Einstein bedacht deze theorie aan het begin van de 20e eeuw. De theorie heeft al veel testen doorstaan.
De Almagest is de naam waaronder het meest bekende astronomische boek van Claudius Ptolemaeus sinds ongeveer de 10e eeuw bekend staat. Dit boek werd door Ptolemaeus in de 2e eeuw in het Grieks geschreven (in Alexandrië in Egypte) en heette toen μαθηματική σύνταξις (Mathematike Syntaxis = Wiskundige Verhandeling). Het bevat een compleet geocentrisch model voor alle toen bekende planeten en de Zon en Maan, met uitleg hoe hen posities en verschijnselen te voorspellen. Het boek werd hét standaardwerk voor de astronomie en werd daarom later Hè Megalè Syntaxis (De Grote Verhandeling) genoemd. In de 9e eeuw werd het boek door Islamitische astronomen naar het Arabisch vertaald. De Griekse versie werd in West-Europa vergeten. In de 12e eeuw vertaalde Gerard van Cremona een Arabische versie, die toen al-mjsṭy "de grootste" genoemd werd, naar het Latijn, en zo werd het boek in de West-Europese astronomie weer bekend, maar toen onder de gelatiniseerde versie van de Arabische titel, Almagest.
Een maan van 172 km diameter op ongeveer 181.400 km van de planeet Jupiter. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0019 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 12.0 uur eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1892. Ook JV (Jupiter vijf) genoemd.
Een maan van 28 km diameter op ongeveer 21.276.000 km van de planeet Jupiter. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0010 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 633.9 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1951. Ook JXII (Jupiter twaalf) genoemd.
Andromeda is een noordelijk sterrenbeeld, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is And.
a‧no‧ma‧'lie, meervoud anomalieën; anoomalia = [Grieks] oneffenheid, afwijking
In de sterrenkunde wordt anomalie gebruikt voor verschillende hoeken die van belang zijn voor het berekenen van de positie van hemellichamen in hun banen. Hieronder worden de verschillende anomalieën uitgelegd voor de baan van de Aarde om de Zon (of eigenlijk: van de Aarde om het barycentrum van het Zonnestelsel, maar dat is bijna hetzelfde), maar ze gelden ook voor banen van andere hemellichamen.
a‧no‧ma‧'lis‧tisch; anoomalia = [Grieks] oneffenheid, afwijking
In de sterrenkunde betekent anomalistisch dat het heeft te maken met de apsiden van de baan van een hemellichaam. De anomalistische maand is de tijd tussen twee doorgangen van het perigeum van de maanbaan.
Antimaterie is in sommige onzichtbare opzichten tegengesteld aan gewone materie. Antimaterie bestaat uit antideeltjes zoals gewone materie bestaat uit gewone deeltjes. Antimaterie ziet er net zo uit als gewone materie en gedraagt zich net als gewone materie, maar als een gewoon deeltje en zijn antideeltje elkaar tegen komen dan veranderen ze allebei in energie (volgens de beroemde formule van Einstein (E = mc^2)), en uit energie kunnen paren van een gewoon deeltje en het bijbehorende antideeltje gevormd worden.
Antlia (Luchtpomp) is een zuidelijk sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica. De officiële afkorting is Ant.
Een maan van 4 km diameter op ongeveer 23.981.000 km van de planeet Jupiter. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0002 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 758.5 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2003. Ook JXLI (Jupiter eenenveertig) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/2003 J7.
ap‧'he‧li‧um, meervoud apheliën; apo = [Latijn] vandaan, Helios = [Grieks] Zon
Het aphelium (ook wel afelium genoemd) is de plek in een baan rond de Zon die het verste van de Zon is. Het tegengestelde punt heet perihelium. Het algemene woord voor het verste punt in een baan rond iets anders is apofocus.
'a‧po‧'fo‧cus, meervoud apoapsiden; apo = [Latijn] vandaan, focus = [Latijn] brandpunt
De apofocus is het punt in een baan rond een hemellichaam dat het verste van dat hemellichaam ligt. Het tegengestelde punt heet perifocus. Voor een aantal hemellichamen zijn meer specifieke woorden in gebruik die alleen op die hemellichamen van toepassing zijn, bijvoorbeeld aphelium voor de Zon, apogeum voor de Aarde, aposelenium voor de Maan, apojovum voor Jupiter, apoastron voor sterren.
'a‧po‧'ge‧um, meervoud apogeums; apo = [Latijn] vandaan, gè = [Grieks] Aarde
Het apogeum is het punt in een baan rond de Aarde dat het verst van de Aarde is. Het tegengestelde punt heet perigeum. Het meer algemene woord is apofocus.
'ap‧sis, meervoud apsiden; hapsis = [Grieks] verbinding
Een apsis is een punt in een baan rond een hemellichaam waarin de afstand tot het hemellichaam extreem is (dat wil zeggen: het kleinst of het grootst). De twee apsiden van een gesloten baan liggen op een rechte lijn, de apsidenlijn, die ook door het centrale hemellichaam gaat. De apsis die het dichtste bij het centrale hemellichaam ligt heet de perifocus. De verste apsis heet apofocus.
Apus (Paradijsvogel) is een zuidelijk sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is Aps.
Aquarius (Waterman) is een equatoriaal sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is Aqr.
Aquila (Adelaar) is een equatoriaal sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is Aql.
Ara (Altaar) is een zuidelijk sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is Ara.
Een maan van 3 km diameter op ongeveer 22.931.000 km van de planeet Jupiter. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0001 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 709.2 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2002. Ook JXLIII (Jupiter drieënveertig) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/2002 J1.
Aries (Ram) is een equatoriaal sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is Ari.
Een maan van 1157 km diameter op ongeveer 190.900 km van de planeet Uranus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0275 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 60.5 uur eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1851. Ook UI (Uranus een) genoemd. In het Engels (en soms ook in het Nederlands) wordt de naam geschreven als Ariel.
'a‧ro‧'gra‧fisch; Ares = [Grieks] Mars, graphia = [Grieks] beschrijving
Arografisch betekent dat het de planeet Mars beschrijft. Het arografische coördinatenstelsel heeft de marsevenaar als basisvlak, en gebruikt de lengte en breedte als coördinaten.
'as‧ter‧o.ide, meervoud asteroïden; astron = [Grieks] ster, -oide = [Grieks] -achtig
Een asteroïde of planetoïde is een brok steen die in een baan rond de Zon draait. De grootste heeft een diameter van ongeveer 1000 km, maar de meesten zijn veel kleiner dan dat. Als ze klein genoeg worden dan heten ze ook wel meteoroïden. De meeste asteroïden bewegen rond de Zon op afstanden tussen die van de banen van Mars en Jupiter.
Astrologie is een groep van methoden om de toekomst te voorspellen uit de stand van hemellichamen aan de hemel op belangrijke momenten uit het leven. Astrologie is niet wetenschappelijk en is volgens de wetenschap onzin. Mensen die aan astrologie doen heten astrologen.
'as‧tro‧no‧'mie; astron = [Grieks] ster, nomos = [Grieks] kennis
Astronomie of sterrenkunde is de wetenschap die alles buiten de Aarde bestudeert. Daar horen onder andere bij: de Maan, de planeten, de Zon, de sterren, zwarte gaten, het Melkwegstelsel, en het Heelal. Mensen die astronomie doen worden astronomen of sterrenkundigen genoemd.
'as‧tro‧'no‧mi‧sche 'een‧heid, meervoud astronomische eenheden
Een astronomische eenheid (AE) is (bijna) gelijk aan de gemiddelde afstand tussen de Aarde en de Zon, ongeveer 150 miljoen kilometer. Afstanden in het Zonnestelsel worden vaak in AE uitgedrukt.
Een maan van 32 km diameter op ongeveer 137.700 km van de planeet Saturnus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0001 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 14.5 uur eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1980. Ook SXV (Saturnus vijftien) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/1980 S28.
Auriga (Voerman) is een noordelijk sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is Aur.
Een maan van 4 km diameter op ongeveer 24.046.000 km van de planeet Jupiter. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0002 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 761.6 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2001. Ook JXXVIII (Jupiter achtentwintig) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/2001 J1. In het Engels (en soms ook in het Nederlands) wordt de naam geschreven als Autonoe.
'a‧zi‧mut, meervoud azimutten; as-sumut = [Arabisch] de wegen
Het azimut is de coördinaat uit het horizontale coördinatenstelsel dat de richting langs de horizon aangeeft. Het azimut wordt gemeten in graden, maar niet iedereen gebruikt hetzelfde bereik met hetzelfde nulpunt. Soms wordt het azimut gemeten tussen −180 en +180°, soms tussen 0 en 360°, en soms met 0° in het zuiden, en soms met 0° in het noorden. Voor de sterrenkunde is het wel handig om de 0° in het zuiden te leggen, en om het azimut te nemen tussen −180 en +180°: dat geeft de beste aansluiting bij de uurhoek.
'baan‧'e‧le‧ment, meervoud baanelementen
De banen van voorwerpen rond veel zwaardere hemellichamen (bijvoorbeeld van een planeet rond de Zon, of van een maan rond een planeet, of van een ruimtevaartuig rond een maan, planeet, of de Zon) lijken vaak erg op kegelsneden zoals cirkels, ellipsen, parabolen, hyperbolen, of rechte lijnen. Er zijn vijf getallen nodig om de grootte, vorm, en richting van zo'n baan te beschrijven, en met nog een zesde erbij kun je ook de plaats van het voorwerp in de baan vastleggen. Deze zes getallen zijn de baanelementen.
Het meestgebruikte stel baanelementen omvat de lengte van de halve lange as en de excentriciteit voor de grootte en de vorm van de baan, en de inclinatie, de eclipticale lengte van de klimmende knoop, en het argument van het perifocus (gedrieën de Eulerhoeken genoemd) voor de richting van de baan. Voor het zesde baanelement wordt vaak óf de middelbare anomalie op een bepaalde tijd genomen, óf een tijd dat het voorwerp door het perifocus gaat.
'balk‧spi‧'raal‧'stel‧sel, meervoud balkspiraalstelsels
Een balkspiraalstelsel is een spiraalstelsel met een balkvormige struktuur door het centrum.
'ba‧ry‧'cen‧trum, meervoud barycentra; barus = [Grieks] zwaar, kentrum = [Grieks] middelpunt
Het barycentrum is hetzelfde als het zwaartepunt.
Een maan van 80 km diameter op ongeveer 75.300 km van de planeet Uranus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0015 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 15.0 uur eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1986. Ook UXIV (Uranus veertien) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/1986 U5.
Een maan van 51 km diameter op ongeveer 59.200 km van de planeet Uranus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0010 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 10.4 uur eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1986. Ook UVIII (Uranus acht) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/1986 U9.
big bang = [Engels] grote knal
Big Bang is de engelse naam voor de Oerknal waarmee het Heelal met zijn groei begon, nu 13,7 miljard jaar geleden.
'bin‧nen‧pla‧'neet, meervoud binnenplaneten
Een binnenplaneet is een planeet die dichter bij de Zon is dan de Aarde. Alleen binnenplaneten hebben een benedenconjunctie en een elongatie die nooit boven een grenswaarde uitkomt die kleiner is dan 180 graden. De binnenplaneten zijn: Mercurius en Venus. Het tegengestelde van een binnenplaneet is een buitenplaneet.
'blauw‧ver‧'schui‧ving, meervoud blauwverschuivingen
Een blauwverschuiving is een dopplerverschuiving van kenmerken (zoals spectraallijnen) in het frequentiespectrum van licht, naar grotere frequenties, waardoor geel licht in de richting van blauw licht verandert. Het tegenovergestelde van blauwverschuiving is roodverschuiving.
'boog‧mi‧nuut, meervoud boogminuten; minutus = [Latijn] klein gemaakt
Een boogminuut is een eenheid voor hoeken. Een boogminuut is het 60ste deel van een graad. Een boogminuut wordt verder verdeeld in 60 boogseconden.
'boog‧se‧'con‧de, meervoud boogseconden; gradus minutus secundus = [Latijn] tweede verminderde graad
Een boogseconde is een maat voor hoeken. Een boogseconde is het 60ste deel van een boogminuut.
Bootes (Boötes) is een equatoriaal sterrenbeeld. De officiële afkorting is Boo.
'breed‧te
In het dagelijkse leven is de breedte een afmeting die wordt gemeten in bijvoorbeeld meters. In de sterrenkunde wordt breedte ook gebruikt als afkorting voor de breedtegraad en dat is een coördinaat die helpt een richting aan de hemel aan te geven.
'breed‧te‧graad, meervoud breedtegraden
De breedtegraad (ook wel kortweg "breedte" genoemd) is een coördinaat die gebruikt wordt om plaatsen op een boloppervlak aan te geven. De breedtegraad van een plek is de afstand van die plek tot de evenaar van het coördinatenstelsel, gemeten in graden langs een meridiaan. Plaatsen op de evenaar hebben een breedtegraad van 0; de noordpool heeft breedtegraad +90° (of 90° noorderbreedte), en de zuidpool heeft breedtegraad −90° (of 90° zuiderbreedte). Aan de hemel worden breedtegraden gebruikt in de eclipticale en galactische coördinatenstelsels. De bijbehorende tweede coördinaat is de lengtegraad.
'bui‧ten‧pla‧'neet, meervoud buitenplaneten
Een buitenplaneet is een planeet die verder van de Zon is dan de Aarde. Alleen buitenplaneten kunnen in oppositie zijn, en hun elongatie kan alle waarden aannemen tot aan 180 graden. De buitenplaneten zijn: Mars, Jupiter, Saturnus, Uranus, Neptunus en Pluto. Het tegengestelde van een buitenplaneet is een binnenplaneet.
Caelum (Graveerstift) is een zuidelijk sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is Cae.
Een maan van 98 km diameter op ongeveer 7.231.000 km van de planeet Uranus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0021 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 587.5 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1997. Ook UXVI (Uranus zestien) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/1997 U1.
Een maan van 8 km diameter op ongeveer 24.103.000 km van de planeet Jupiter. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0003 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 764.3 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1999. Ook JXVII (Jupiter zeventien) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/1999 J1. In het Engels (en soms ook in het Nederlands) wordt de naam geschreven als Callirrhoe.
Een maan van 4820 km diameter op ongeveer 1.882.700 km van de planeet Jupiter. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.1261 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 16.7 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1610. Ook JIV (Jupiter vier) genoemd.
Een maan van 19 km diameter op ongeveer 294.710 km van de planeet Saturnus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0003 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 45.4 uur eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1980. Ook SXIV (Saturnus veertien) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/1980 S25.
Camelopardus (Giraf) is een noordelijk sterrenbeeld, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is Cam.
Cancer (Kreeft) is een equatoriaal sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica. De officiële afkorting is Cnc.
Canes Venatici (Jachthonden) is een noordelijk sterrenbeeld. De officiële afkorting is CVn.
Canis Major (Grote Hond) is een equatoriaal sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is CMa.
Canis Minor (Kleine Hond) is een equatoriaal sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is CMi.
Capricornus (Steenbok) is een equatoriaal sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is Cap.
Carina (Kiel) is een zuidelijk sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is Car.
Een maan van 46 km diameter op ongeveer 23.404.000 km van de planeet Jupiter. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0017 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 731.3 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1938. Ook JXI (Jupiter elf) genoemd.
Een maan van 3 km diameter op ongeveer 16.989.000 km van de planeet Jupiter. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0001 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 452.3 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2003. Ook JXLVI (Jupiter zesenveertig) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/2003 J20.
Cassiopeia is een noordelijk sterrenbeeld, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is Cas.
Centaurus (Centaur) is een zuidelijk sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is Cen.
Cepheus is een noordelijk sterrenbeeld, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is Cep.
Cetus (Walvis) is een equatoriaal sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is Cet.
Een maan van 3 km diameter op ongeveer 23.100.000 km van de planeet Jupiter. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0001 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 717.1 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2000. Ook JXXI (Jupiter eenentwintig) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/2000 J10.
Chamaeleon (Kameleon) is een zuidelijk sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is Cha.
Een maan van 1186 km diameter op ongeveer 19.600 km van de planeet Pluto. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0313 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 6.9 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1978. Ook PI (Pluto een) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/1978 P1.
'chro‧mo‧sfeer, meervoud chromosferen; chrooma = [Grieks] kleur; sphairos = [Griek] bal
De chromosfeer is een laag in de zonneatmosfeer tussen pakweg 400 en 2100 km boven het zonsoppervlak. Onder de chromosfeer zit de fotosfeer en boven de chromosfeer zit de corona. De temperatuur in de chromosfeer reikt van ongeveer 4000 K aan de onderkant tot 8000 K aan de bovenkant, dus in deze en hogergelegen lagen wordt het heter naarmate je verder van de Zon gaat. De dichtheid van het gas in de chromosfeer is véél kleiner dan de dichtheid van lucht op zeeniveau op Aarde. Aan de bovenkant van de chromosfeer zijn er maar pakweg 10 miljard atomen in elke kubieke centimeter. De chromosfeer is te zien in foto's genomen in het midden van de H-alfa-spectraallijn, en ook (kort) nabij het begin en einde van een totale zonsverduistering.
'chro‧mo‧'sfe‧risch
Chromosferisch betekent dat het iets te maken heeft met de chromosfeer van de Zon of een ster.
Het Chronologische Juliaanse Dagnummer (CJDN) telt het aantal hele dagen sinds middernacht lokale tijd aan het begin van 1 januari −4712 in de Juliaanse proleptische kalender. Je krijgt het Chronologische Juliaanse Dagnummer als je een Chronologische Juliaanse Datum (CJD) afrondt naar beneden.
De Chronologische Juliaanse Datum (CJD) telt het aantal dagen sinds middernacht lokale tijd aan het begin van 1 januari −4712 in de Juliaanse proleptische kalender. CJD hangt af van de lokale tijdzone, maar JD niet. CJD telt vanaf middernacht lokale tijd, JD vanaf het midden van de dag in de UTC-tijdzone.
CJD kan een deel achter de komma hebben. CJD 2451545,75 wijst naar een moment dat 0,75 dag ofwel 18 uur is na middernacht lokale tijd aan het begin van 1 januari 2000 in de Gregoriaanse kalender, ofwel 1 januari om 18:00 uur lokale tijd.
Circinus (Passer) is een zuidelijk sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is Cir.
Columba (Duif) is een zuidelijk sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is Col.
'co‧ma, meervoud coma's; komè = [Grieks] hoofdhaar
De coma van een komeet is een wolk van waterdamp en stofdeeltjes rond de nog bevroren kern van de komeet. De coma verschijnt als de komeet dicht genoeg bij de Zon komt (binnen pakweg 2,5 AE) dat het waterijs aan het oppervlak van de komeet sublimeert (in waterdamp verandert). De coma kan vele honderdduizenden kilometers in diameter zijn.
Coma Berenices (Haar van Berenice) is een equatoriaal sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica. De officiële afkorting is Com.
con‧'junc‧tie, meervoud conjuncties; con- = [Latijn] samen, junctio = [Latijn] verbinding
Als twee hemellichamen in conjunctie zijn, dan zijn ze dicht bij elkaar aan de hemel. Wanneer sterrenkundigen iets zeggen zoals "Jupiter is in conjunctie", zonder een tweede hemellichaam te noemen, dan bedoelen ze dat Jupiter in conjunctie is met de Zon. In dat geval is Jupiter de hele nacht niet te zien. De planeten die verder van de Zon zijn dan de Aarde hebben elke synodische periode één conjunctie met de Zon. De planeten die dichter bij de Zon zijn dan de Aarde hebben twee conjuncties per synodische periode: één (de benedenconjunctie) wanneer ze tussen de Zon en de Aarde door bewegen, en één (de bovenconjunctie) wanneer ze achter de Zon langs bewegen. In plaats van conjunctie wordt ook wel eens samenstand gezegd. Het tegengestelde van een conjunctie is een oppositie.
con‧'ti‧nu‧um, meervoud continua; continuum = [Latijn] het aaneensluitende
In het algemeen is een continuüm een verzameling van alle mogelijkheden of waarden zonder onderbrekingen.
In de sterrenkunde is het continuüm de naam voor het geheel van alle kleuren waarop een voorwerp zoals de Zon licht uitstraalt, en ook voor de grootschalige variatie van kleur tot kleur in de hoeveelheid uitgestraald licht. Grootschalig betekent: zonder acht te slaan op de kleine details, zoals de spectraallijnen.
Het continuüm wordt voornamelijk bepaald door de temperatuur van het stralende voorwerp. Hoe heter het voorwerp is, hoe helderder het straalt. De kleur waarop het voorwerp het helderste straalt (ofwel: de kleur van het voorwerp) hangt ook van de temperatuur af. Hete sterren zoals de Zon stralen het helderst in geel licht; koelere sterren stralen meer in het rood, en koude dingen stralen het meest in het (onzichtbare) infrarood.
con‧'vec‧tie; convectio = [Latijn] samenbrengen, van con = [Latijn] met, en vectio = [Latijn] dragen
Convectie is een vorm van energietransport waarbij de energie met het materiaal mee beweegt. Het hetere materiaal beweegt naar koudere gebieden, en het koudere materiaal naar hetere gebieden. Op Aarde kun je convectie zien in een pan heet of kokend water (waar het hetere water omhoog komt en het koudere water omlaag zakt), en ook in een onweersbui (waar de warmere lucht opstijgt en wolken vormt). Er is ook convectie in de convectielaag van de Zon, en in granulatie op de Zon.
con‧'vec‧tie‧laag, meervoud convectielagen; convectio = [Latijn] samenbrengen, van con = [Latijn] met, en vectio = [Latijn] dragen
De convectielaag van de Zon reikt van net onder het zichtbare oppervlak (de fotosfeer) tot pakweg 183.000 km onder het oppervlak, waar de zonnekern begint. De convectielaag bevat ongeveer tweederde van het volume van de Zon binnen het zichtbare oppervlak, maar slechts ongeveer een zestigste deel van de massa van de Zon. In de convectielaag wordt de energie van de Zon door convectie naar boven vervoerd. De temperatuur in deze laag reikt van pakweg 2 miljoen K aan de onderkant tot 6500 K (6200℃) aan de bovenkant, en de dichtheid van het zonnegas van pakweg 100 keer die van lucht (aan het aardoppervlak) tot een vierduizendste van die van lucht.
Veel andere sterren hebben ook één of meer convectielagen. Deze kunnen ook ver onder het oppervlak liggen, of zelfs in de kern van de ster.
Nicolaas Copernicus (1473 - 1543) was een astronoom die een boek schreef waarin hij beweerde en bewijzen er voor gaf dat alle planeten inclusief de Aarde rond de Zon draaien (het heliocentrische wereldbeeld) in plaats van dat alle (andere) planeten en de Zon rond de Aarde draaien (het geocentrische wereldbeeld) zoals de meeste mensen tot dan toe hadden geloofd. Copernicus ging er nog wel van uit (net als zijn voorgangers) dat alle bewegingen in het Heelal langs cirkelbanen waren. Johannes Kepler liet later zien dat de banen van de planeten veel meer op ellipsen lijken dan op cirkels. Het werk van Copernicus en Kepler zorgde er voor dat de meeste mensen in het heliocentrische wereldbeeld gingen geloven.
Een maan van 40 km diameter op ongeveer 49.800 km van de planeet Uranus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0008 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 8.1 uur eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1986. Ook UVI (Uranus zes) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/1986 U7.
co‧'ro‧na, meervoud corona's; koroonè = [Grieks] kroon
De corona is de buitenste laag van de Zon, die ongeveer 2100 km boven het zichtbare oppervlak van de Zon begint, aan de bovenkant van de chromosfeer. De temperatuur van de corona is 500.000 K of meer, tot een paar miljoen K. De corona is heel ijl, met minder dan een miljard atomen per kubieke centimeter, en kan niet met het blote oog gezien worden, behalve tijdens een totale zonsverduistering of met hulp van een coronagraaf.
Corona Australis (Zuiderkroon) is een zuidelijk sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is CrA.
Corona Borealis (Noorderkroon) is een equatoriaal sterrenbeeld. De officiële afkorting is CrB.
co‧ro‧'naal
Coronaal betekent dat het iets te maken heeft met de corona van de Zon of een ster.
co‧'ro‧na‧'gat, meervoud coronagaten; koroonè = [Grieks] kroon
Een coronagat (soms ook coronaal gat genoemd) is een gebied in de corona van de Zon dat er donker uit ziet in foto's genomen met behulp van een coronagraaf of tijdens een totale zonsverduistering. Er zijn vaak coronagaten bij de noord- en zuidpolen van de Zon, vooral tijdens een zonnevlekkenminimum.
co‧'ro‧na‧'graaf, meervoud coronagrafen; koroonè = [Grieks] kroon, graphia = [Grieks] beschrijving
Een coronagraaf is een instrument waarmee je de ijle buitenste lagen van de Zon (de corona) kunt vastleggen. Een coronagraaf werkt door de heldere delen van het beeld van de Zon af te dekken, zodat de ijlere buitenliggende delen niet meer zo overstraald worden.
co‧'ro‧na‧'mas‧sa‧'uit‧sto‧ting, meervoud coronamassa-uitstotingen; koroonè = [Grieks] kroon
Een coronamassa-uitstoting (ook wel coronale massauitstoting genoemd, en afgekort tot CMU) is een enorme uitstoting van materiaal uit de corona van de Zon de ruimte in. CMU's kunnen op bellen of lussen lijken of vreemdere vormen aannemen. Zelfs als ze nog dicht bij de Zon zijn kunnen CMU's groter zijn dan de Zon zelf, maar ze zijn uiterst ijl en er zit dan ook relatief maar heel weinig materiaal in. Nabij de Aarde heeft het materiaal in een CMU een dichtheid van ten hoogste ongeveer 100 protonen per kubieke centimeter, en dat is ongeveer 19 grootteorden minder dan de dichtheid van lucht aan het aardoppervlak.
Corvus (Raaf) is een equatoriaal sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica. De officiële afkorting is Crv.
'co‧or‧di‧'naat, meervoud coördinaten
Een coördinaat is één van een verzameling getallen die samen een plaats of richting bepalen. Er zijn heel veel verschillende manieren om coördinaten te definiëren. Elke manier leidt tot een ander coördinatenstelsel, waarvan er in de sterrenkunde veel gebruikt worden.
'co‧or‧di‧'na‧ten‧'stel‧sel, meervoud coördinatenstelsels; co- = [Latijn] samen, ordinatio = [Latijn] regeling, ordening
Een coördinatenstelsel is een hulpmiddel waarmee plaatsen aangegeven kunnen worden door afstanden te meten in verschillende richtingen. Die afstanden zijn de coördinaten. Er zijn twee veelgebruikte klassen van coördinatenstelsels: die met rechthoekige (of cartesische) coördinaten, en die met polaire coördinaten. Polaire coördinaten gebruiken hoeken (voor de richting) en één afstand, en hebben meestal een basisvlak waarop de hoeken gebaseerd zijn. Rechthoekige coördinaten gebruiken alleen afstanden, gemeten in onderling loodrechte richtingen vanaf een oorsprong. Coördinatenstelsels worden vaak vernoemd naar het ding waarop ze plaatsen aangeven, of naar het basisvlak of de oorsprong waarmee ze verbonden zijn.
Hier zijn een aantal polaire coördinatenstelsels die in de sterrenkunde gebruikt worden:
| stelsel | hemellichaam | basisvlak | lengte | breedte |
|---|---|---|---|---|
| geografisch | Aarde | evenaar | lengte | breedte |
| equatoriaal | hemel | evenaar | rechte klimming | declinatie |
| eclipticaal | hemel | ecliptica | lengte | breedte |
| galactisch | hemel | melkweg | lengte | breedte |
| horizontaal | hemel | horizon | azimut | hoogte |
| selenografisch | Maan | evenaar | lengte | breedte |
| heliografisch | Zon | evenaar | lengte | breedte |
| arografisch | Mars | evenaar | lengte | breedte |
| jovigrafisch | Jupiter | evenaar | lengte | breedte |
"Stelsel" geeft de naam van het stelsel, dat meestal afgeleid is van de naam van het hemellichaam; "hemellichaam" geeft aan waarop de coördinaten betrekking hebben; "basis" geeft het ding dat de basis (met een breedtegraad van 0) vormt van de coördinaten; "lengte" en "breedte" geven de namen van de coördinaten die overeenkomen met de lengtegraden en breedtegraden.
De namen van polaire coördinatenstelsels die plaatsen op een hemellichaam bepalen bestaan vaak uit de Latijnse of Griekse naam van het hemellichaam, gevolgd door grafisch, bijvoorbeeld geografisch voor de Aarde. De namen van de bijbehorende rechthoekige coördinatenstelsels (met het midden van het hemellichaam als oorsprong) hebben meestal hetzelfde eerste deel, maar worden gevolgd door centrisch, bijvoorbeeld geocentrisch voor de Aarde, planetocentrisch voor planeten in het algemeen, of heliocentrisch voor de Zon.
Crater (Beker) is een equatoriaal sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica. De officiële afkorting is Crt.
Een maan van 79 km diameter op ongeveer 61.800 km van de planeet Uranus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0015 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 11.1 uur eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1986. Ook UIX (Uranus negen) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/1986 U3.
Crux Australis (Zuiderkruis) is een zuidelijk sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is Cru.
'cul‧mi‧'na‧tie, meervoud culminaties
In het algemeen is een culminatie gelijk aan een hoogtepunt.
De culminatie van een hemellichaam is het moment waarop het door de meridiaan (betekenis 2) gaat. Dit wordt ook wel de doorgang genoemd.
Een maan van 24 km diameter op ongeveer 74.800 km van de planeet Uranus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0000 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 14.8 uur eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2003. Ook UXXVII (Uranus zevenentwintig) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/2003 U2.
Cygnus (Zwaan) is een noordelijk sterrenbeeld, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is Cyg.
Een maan van 2 km diameter op ongeveer 24.349.000 km van de planeet Jupiter. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0001 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 776.0 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2003. Ook JXLVIII (Jupiter achtenveertig) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/2003 J13.
De dalende nachtevening is de nachtevening of equinox waarbij de Zon van het noorden naar het zuiden van de hemelevenaar gaat. Dan begint in het zuidelijke halfrond de lente en in het noordelijke halfrond de herfst. In de Gregoriaanse kalender valt de dalende nachtevening rond 23 september.
De decemberzonnewende is de zonnewende die in de maand december valt (in de Gregoriaanse kalender). Aangezien niet iedereen de Gregoriaanse kalender gebruikt lijkt het beter om deze zonnewende een kalenderonafhankelijke naam te geven, zoals zuidelijke zonnewende.
'de‧cli‧'na‧tie, meervoud declinaties; declinatio = [Latijn] afwijking
De declinatie is de coördinaat in het equatoriale coördinatenstelsel aan de hemel dat overeenkomt met de geografische breedtegraad op Aarde. Het reikt van −90 graden aan de zuidelijke hemelpool tot +90 graden aan de noordelijke hemelpool, en is 0 graden aan de hemel evenaar. De bijbehorende hemelcoördinaat is de rechte klimming.
Een maan van 12 km diameter op ongeveer 23.460 km van de planeet Mars. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0003 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 30.3 uur eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1877. Ook MII (Mars twee) genoemd.
Delphinus (Dolfijn) is een equatoriaal sterrenbeeld, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is Del.
Een maan van 64 km diameter op ongeveer 62.700 km van de planeet Uranus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0012 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 11.4 uur eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1986. Ook UX (Uranus tien) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/1986 U6.
Een maan van 150 km diameter op ongeveer 52.530 km van de planeet Neptunus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0025 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 8.0 uur eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1989. Ook NV (Neptunus vijf) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/1989 N3.
'dif‧fe‧ren‧ti‧'e‧le ro‧'ta‧tie; differentis = [Latijn] verschillend, rotatio = [Latijn] omwenteling
Differentiële rotatie is rotatie waarbij niet elk deel van het voorwerp dezelfde rotatieperiode heeft. Alleen voorwerpen die niet solide (vast) zijn kunnen differentiële rotatie vertonen. In het Zonnestelsel komt differentiële rotatie voor in onder andere de Zon en de grote gasplaneten, en in de atmosfeer van de Aarde.
Een maan van 1125 km diameter op ongeveer 377.420 km van de planeet Saturnus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0236 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 65.7 uur eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1684. Ook SIV (Saturnus vier) genoemd.
'door‧gang, meervoud doorgangen
De doorgang van een hemellichaam is het tijdstip waarop het hemellichaam door de meridiaan gaat. Buiten de tropen is dat het tijdstip waarop het hemellichaam het hoogst aan de hemel staat. In het noordelijke halfrond (buiten de tropen) staat het hemellichaam dan precies in het zuiden, en in het zuidelijke halfrond precies in het noorden. De doorgang heet ook wel de culminatie.
'dopp‧ler‧ef‧'fect, meervoud dopplereffecten; naar C.J. Doppler (1803-1853)
Het dopplereffect is het verschijnsel dat de frequentie van een ontvangen golf afhangt van de snelheid van de zender (positief of negatief) in de richting van de waarnemer. Alleen de onderlinge snelheid is belangrijk, niet wie er nu het snelste gaat. Wanneer de bron naar de waarnemer toe komt is de frequentie hoger; wanneer de bron van de waarnemer af gaat is de frequentie lager. De relatieve verandering in de frequentie is ongeveer gelijk aan de verhouding van het snelheidsverschil en de voortplantingssnelheid van de golven, zolang het snelheidsverschil veel kleiner is dan de voortplantingssnelheid.
Voor geluid geeft het dopplereffect een verandering van toonhoogte: als een auto, motor of trein je snel voorbij rijdt dan gaat de toon van het geluid dat ze voortbrengen omlaag. De snelheid van het geluid is ongeveer 340 m/s (1200 km/h) aan het aardoppervlak, en het geluid van een passerende auto verandert daarom met één standaard noot (ongeveer 6 procent frequentieverschil) voor ongeveer elke 9 m/s (32 km/h) van zijn snelheid.
Een via het dopplereffect gemeten snelheid heet een dopplersnelheid. De verschuiving van kenmerken in het frequentiespectrum van de golven (zoals spectraallijnen) heet dopplerverschuiving.
Astronomen kunnen met behulp van het dopplereffect vrij eenvoudig snelheden van sterren en melkwegstelsels bepalen, en ook snelheden van materiaal in de fotosfeer van de Zon.
'dopp‧ler‧'snel‧heid, meervoud dopplersnelheden; naar C.J. Doppler (1803-1853)
De dopplersnelheid is een uit een dopplerverschuiving berekende snelheid: het deel van de snelheid van de bron ten opzichte van de waarnemer dat in de richting van de waarnemer is (positief of negatief).
'dopp‧ler‧ver‧'schui‧ving, meervoud dopplerverschuivingen; naar C.J. Doppler (1803-1853)
De dopplerverschuiving is een verschuiving van kenmerken in een frequentiespectrum (zoals spectraallijnen) vanwege het dopplereffect. Uit een dopplerverschuiving kan een dopplersnelheid berekend worden. Een dopplerverschuiving van licht naar kleinere frequenties wordt ook wel roodverschuiving genoemd, en een dopplerverschuiving naar grotere frequenties blauwverschuiving.
Dorado (Goudvis) is een zuidelijk sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is Dor.
Draco (Draak) is een noordelijk sterrenbeeld. De officiële afkorting is Dra.
dwergplaneet, meervoud dwergplaneten
Een dwergplaneet is een groot bolvormig voorwerp met een diameter van rond of iets meer dan pakweg 1000 km. Een dwergplaneet is groot genoeg dat zijn eigen zwaartekracht hem rond maakt (in tegenstelling tot asteroïden, kometen, en kleine manen), maar te klein om de omgeving van zijn baan schoon te vegen van soortgelijke hemellichamen (in tegenstelling tot een planeet). Een dwergplaneet draait direct rond een ster (in tegenstelling tot manen).
e‧'clip‧ti‧ca; ekleiptikos = [Grieks] tot een verduistering (eclips) behorend
De ecliptica is
De ecliptica gaat midden door de dierenriem. Alle planeten en de Zon en Maan blijven dicht bij de ecliptica.
e‧'clip‧ti‧'caal; ekleiptikos = [Grieks] tot een verduistering behorend
Eclipticaal betekent: betrekking hebbend op de ecliptica. In het eclipticale coördinatenstelsel worden posities aan de hemel aangegeven met de eclipticale lengte en breedte. De breedte wordt gemeten ten opzichte van de ecliptica, en de lengte ten opzichte van het lentepunt.
'eer‧ste kwar‧'tier, meervoud eerste kwartieren
Het eerste kwartier is een maanstand, gelijk aan
Het eerste kwartier is een van de twee tijden van halve maan.
Een eeuw is een periode van 100 jaar. De 21e eeuw omvat de jaren 2001 tot en met 2100.
Albert Einstein (1879 - 1955) verklaarde tussen 1900 en 1920 een aantal onvolkomenheden in de tot dan toe gebruikte klassieke theorieën. Hij verklaarde Brownse beweging van stofjes dat een gevolg is van botsingen met onzichtbare luchtmolekulen. Einstein liet zien dat het uitzenden en absorberen van licht quantumeffecten zijn, en stond daarmee mede aan de wieg van de quantumtheorie. In 1905 publiceerde Einstein de Speciale Relativiteitstheorie, die aangeeft dat ruimte en tijd niet geheel gescheiden zijn maar samen de ruimte-tijd vormen en dat massa en energie equivalent zijn (de beroemde formule (E = m c^2)). In 1915 kwam Einstein met de Algemene Relativiteitstheorie, die stelt dat zwaartekracht een gevolg is van de kromming van de ruimte-tijd door de aanwezigheid van massa. Al deze theorieën zijn uit den treure getest en (tot nu toe) correct gebleken, waardoor Einsteins faam terecht groot is.
Een maan van 86 km diameter op ongeveer 11.741.000 km van de planeet Jupiter. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0032 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 259.8 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1905. Ook JVII (Jupiter zeven) genoemd.
e‧'lec‧tro‧mag‧'ne‧ti‧sche 'stra‧ling; èlektron = [Grieks] barnsteen, hè Magnetis lithos = steen van Magnesia
Elektromagnetische straling is een golfverschijnsel dat met elektriciteit en magnetisme samenhangt en dat allerlei bekende en minder bekende soorten straling omvat, die alleen verschillen in de golflengte. Van korte naar lange golflengte onderscheidt men: gammastraling, röntgenstraling, ultraviolet licht, zichtbaar licht, infrarood licht, microgolven en radiogolven. Behalve met haar golflengte kan de straling ook met haar frequentie beschreven worden. Een hogere frequentie komt overeen met een kortere golflengte. Straling van kortere golflengte (of hogere frequentie) is energierijker en daarmee ook gevaarlijker.
Een elektronvolt is een hele kleine hoeveelheid energie, namelijk de energie die ermee gemoeid is als een elektron een spanningsverschil van 1 volt doorloopt. Deze energie komt overeen met ongeveer 1.6 × 10−19 J. Het symbool voor een elektronvolt is eV. De hoeveelheid energie die gemoeid is bij een typische chemische reactie is in de orde van een paar eV. Omdat een eV zo klein is komen ook de veelvouden keV (kiloëlektronvolt = 1000 eV), MeV (megaelektronvolt = 1000 keV) en GeV (gigaelektronvolt = 1000 MeV) veel voor. De massa van een elektron komt overeen met ongeveer 0,5 MeV aan energie, en de massa van een proton met ongeveer 1 GeV aan energie, dus zijn MeV en GeV goede maten voor energie van kernreacties.
el‧'lip‧ti‧sche 'stel‧sel, meervoud elliptische stelsels
Een elliptisch stelsel is een melkwegstelsel dat van alle kanten gezien een elliptische vorm heeft (een soort van afgeplatte cirkel), zonder armen of balk.
'e‧lon‧'ga‧tie, meervoud elongaties
De elongatie van een hemellichaam is een maat voor de afstand aan de hemel van dat hemellichaam tot de Zon. De volgende verschillende definities worden gebruikt:
Voor een hemellichaam op de ecliptica geven beide definities dezelfde resultaten.
De elongatie kan per definitie niet groter zijn dan 180 graden. Buitenplaneten kunnen elke elongatie tot aan de maximale 180° hebben, maar binnenplaneten hebben een maximum elongatie minder dan 180°. De maximum elongatie van Mercurius is ongeveer 28°, en die van Venus ongeveer 48°.
em‧bo‧'lis‧tisch; [Grieks] embolos = tussenvoegsel
Embolistisch betekent "er tussen gevoegd". Een embolistische maand is een extra maand die alleen in sommige jaren aan een kalender wordt toegevoegd, meestal om een maankalender in de pas te laten lopen met het tropische jaar. Een embolistische dag heet ook wel schrikkeldag.
e‧'mis‧sie‧lijn, meervoud emissielijnen; emissio = [Latijn] uitzenden
Een emissielijn is een spectraallijn (een smalle reeks van kleuren) waarin een voorwerp helderder schijnt dan bij andere nabije kleuren.
Een maan van 498 km diameter op ongeveer 238.040 km van de planeet Saturnus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0118 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 32.9 uur eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1789. Ook SII (Saturnus twee) genoemd.
Energie is de mogelijkheid om iets te doen. Hoe meer energie iets heeft, hoe verder het kan komen of hoe sneller het kan gaan of hoe groter de invloed is die het kan hebben. Energie komt voor in veel verschillende vormen.
'e‧ner‧'gie‧trans‧port; energeia = [Grieks] werkzaamheid
Er zijn drie manieren waarop je energie kunt transporteren:
Je kunt alle drie de soorten energietransport waarnemen bij een pot soep die op een vuurtje staat te koken. De hete gassen in het vuur gaan omhoog door convectie. Er komt hittestraling van het vuur, die je met je hand kunt afschermen. De pot wordt aan de buiten-onderkant verwarmd en de hitte gaat door geleiding ook naar de binnenkant, waar het de soep verwarmt. Eerst door geleiding, en later (als de soep kookt) ook door convectie wordt de warmte van de onderkant van de pot naar het oppervlak van de soep gebracht.
Een maan van 118 km diameter op ongeveer 151.400 km van de planeet Saturnus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0010 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 16.7 uur eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1980. Ook SXI (Saturnus elf) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/1980 S3.
e‧'po‧che
Een epoche is
e‧'qua‧tor; aequatio = [Latijn] gelijk maken
De equator is hetzelfde als de evenaar.
'e‧qua‧to‧ri‧'aal; aequatio = [Latijn] gelijk maken
Equatoriaal betekent dat het iets te maken heeft met de equator of evenaar. In het equatoriale coördinatenstelsel worden posities aan de hemel aangegeven met de rechte klimming ten opzichte van het lentepunt en de declinatie ten opzichte van de hemelevenaar. De hemelevenaar ligt in het verlengde van de aardse evenaar, halverwege tussen de hemelpolen, die weer in het verlengde van de aardse rotatieas liggen.
'e‧qui‧nox, meervoud equinoxen; aequatio = [Latijn] gelijk maken, nox = [Latijn] nacht
De equinox is
de plaats aan de hemelbol tussen de sterren waar de Zon is tijdens de klimmende nachtevening. Deze plek heet ook wel het lentepunt. In de equatoriale en eclipticale coördinatenstelsels heeft het lentepunt lengte- en breedtegraden gelijk aan nul.
Vanwege de precessie van de equinoxen beweegt het lentepunt aan de hemelbol langzaam tussen de sterren door, en daarom dient men bij equatoriale en eclipticale coördinaten aan te geven ten opzichte van welke equinox de coördinaten gemeten zijn. Drie veelgebruikte equinoxen zijn die van 1950.0 (het begin van 1950), 2000.0 (het begin van 2000), en "van de datum" oftewel van dezelfde datum waarvoor de coördinaten geldig zijn.
Equuleus (Veulen) is een equatoriaal sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is Equ.
Eridanus (Rivier Eridanus) is een zuidelijk sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is Eri.
Een maan van 3 km diameter op ongeveer 23.196.000 km van de planeet Jupiter. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0001 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 721.6 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2000. Ook JXXV (Jupiter vijfentwintig) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/2000 J4.
Een maan van 10 km diameter op ongeveer 17.343.000 km van de planeet Saturnus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0002 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 853.2 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2000. Ook SXXVIII (Saturnus achtentwintig) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/2000 S10.
Een maan van 3 km diameter op ongeveer 20.797.000 km van de planeet Jupiter. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0001 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 612.6 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2001. Ook JXXXIII (Jupiter drieëndertig) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/2001 J7.
Een maan van 4 km diameter op ongeveer 23.661.000 km van de planeet Jupiter. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0002 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 743.4 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2003. Ook JXLVII (Jupiter zevenenveertig) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/2003 J1.
Een maan van 2 km diameter op ongeveer 19.304.000 km van de planeet Jupiter. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0001 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 547.8 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2001. Ook JXXXIV (Jupiter vierendertig) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/2001 J10. In het Engels (en soms ook in het Nederlands) wordt de naam geschreven als Euporie.
Op Aarde is Europa de naam van het werelddeel waar Nederland en België in liggen. Buiten de Aarde is Europa een maan: Een maan van 3121 km diameter op ongeveer 671.100 km van de planeet Jupiter. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.1341 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 85.2 uur eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1610. Ook JII (Jupiter twee) genoemd.
Een maan van 3 km diameter op ongeveer 22.865.000 km van de planeet Jupiter. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0001 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 706.2 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2001. Ook JXXXII (Jupiter tweeëndertig) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/2001 J4.
'e‧ve‧naar, meervoud evenaars
De evenaar is
Een ander woord voor evenaar is equator.
'ex‧cen‧tri‧ci‧'teit, meervoud excentriciteiten; ex- = [Latijn] uit, kentrum = [Grieks] middelpunt
De excentriciteit van de baan van een hemellichaam is één van de baanelementen. Het is een getal dat aangeeft hoeveel de vorm van de baan afwijkt van een cirkel. Een cirkelvormige baan heeft een excentriciteit gelijk aan nul. Een elliptische baan heeft een excentriciteit tussen de nul en de één. Voor een ellips is de excentriciteit gelijk aan het verschil tussen de lange en korte assen van de baan, gedeeld door de som van de lange en korte assen. Een parabolische baan heeft een excentriciteit gelijk aan één, en een hyperbolische baan heeft een excentriciteit groter dan één.
Banen met excentriciteiten kleiner dan één zijn gesloten, dus hemellichamen in zulke banen komen periodiek terug naar dezelfde plek in de baan. Banen met excentriciteiten groter dan één zijn open, en voorwerpen in zulke banen doorlopen die maar één keer en doen daar oneindig lang over.
'ex‧po‧nen‧ti‧'e‧le no‧'ta‧tie; exponentis = [Latijn] uitstalling, notatio = [Latijn] aantekening
Exponentiële notatie is een manier die veel in de wetenschap gebruikt wordt om getallen op te schrijven omdat hij handig is voor de hele grote en hele kleine getallen die in de wetenschap vaak voorkomen. Exponentiële notatie bestaat uit twee getallen, de mantisse en de exponent. De mantisse is een getal dat gebroken mag zijn (dus met een deel achter de komma) en dat meestal tussen de 1 en de 10 ligt. De exponent is een heel getal dat aangeeft met welke macht van 10 de mantisse vermenigvuldigd moet worden, dus over hoeveel plaatsen de komma naar links (als de exponent negatief is) of naar rechts (als de exponent positief is) geschoven moet worden.
Er zijn verschillende manieren in gebruik om de mantisse en de exponent te verbinden. De nette wiskundige manier is om "maal tien tot de macht" tussen de mantisse en de exponent te zetten, maar dan moet de exponent als superscript een beetje hoger geschreven worden, en dat kan op simpele tekstschermen niet netjes of zelfs helemaal niet gedaan worden. Daarom wordt er in computerwerk meestal een letter "E" of "e" tussen de mantisse en de exponent gezet.
Bijvoorbeeld: drie triljard, een drie met 18 nullen erachter, wordt in exponentiële notatie geschreven als 3×1018 (de 18 hoort een beetje hoger te staan dan de 10, als jouw beeldscherm dat aan kan) of 3 × 1018. Omdat de dominante computerbesturingssystemen uit de Amerikaanse hoek komen, wordt in mantisses met gebroken getallen vaak een punt in plaats van een komma gebruikt, zoals dat in de Amerikaanse notatie van gebroken getallen (en op rekenmachines) gebruikelijk is. Dus 3.2 × 103 is gelijk aan 3200 en 3.2 × 10−3 is gelijk aan 0,0032.
Meestal gebruiken mensen óf exponentiële notatie, óf gewone notatie, al naar gelang welke korter is. Exponentiële notatie is handig voor getallen die vele orden van grootte verschillen van 1.
Een maan van 12 km diameter op ongeveer 20.901.000 km van de planeet Uranus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0003 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 7.9 jaar eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2001. Ook UXXIV (Uranus vierentwintig) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/2001 U2.
fi‧la‧'ment, meervoud filamenten; filum = [Latijn] draad
In het algemeen is een filament iets dat lijkt op een dunne draad.
In de sterrenkunde wordt filament gebruikt als naam voor onder andere
'fil‧ter, meervoud filters; filtrum = [Middellatijn] vastgestampte wol, van feltir = [Germaans] vilt
Een filter is een ding dat bepaalde kleuren(reeksen) (of golflengtebereiken) uit het elektromagnetische spectrum wel doorlaat en andere niet. Een breedbandfilter laat aardig wat golflengten door, en een smalbandfilter laat maar een heel klein golflengtebereik door. Met een smalbandfilter kunnen spectraallijnen doorgemeten worden.
Fornax (Oven) is een equatoriaal sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is For.
Een foton is een quantum van elektromagnetische straling. Elektromagnetische straling, zoals licht, gedraagt zich alsof het bestaat uit een stroom losse fotonen. Alle fotonen van een bepaalde kleur (golflengte, frequentie) hebben dezelfde hoeveelheid energie, die evenredig is aan de frequentie van de straling.
'fo‧to‧'sfeer, meervoud fotosferen; phootos = [Grieks] licht, sphairos = [Grieks] bal
De fotosfeer is de diepste laag van de Zon die we direct kunnen waarnemen. Deze laag reikt van het oppervlak dat in het midden van de zonneschijf zichtbaar is tot ongeveer 500 km daarboven. De temperatuur in de fotosfeer reikt van ongeveer 6500 K aan de onderkant tot 4000 K aan de bovenkant, en de dichtheid in de fotosfeer reikt van 4000 tot 200.000 keer kleiner dan de dichtheid van lucht op zeeniveau op Aarde. Bijna de hele fotosfeer is bedekt met granulatie.
fo‧to‧'sfe‧risch
Fotosferisch betekent dat het iets te maken heeft met de fotosfeer van de Zon of een ster.
Een maan van 12 km diameter op ongeveer 4.276.000 km van de planeet Uranus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0003 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 267.2 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2001. Ook UXXII (Uranus tweeëntwintig) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/2001 U3.
'fun‧da‧men‧'te‧le 'kracht, meervoud fundamentele krachten
Een fundamentele kracht is één van de vier krachten waarvan alle andere krachten (buiten elementaire deeltjes) vormen zijn. De fundamentele krachten zijn (in volgorde van afnemende sterkte):
ga‧'lac‧tisch; galaktos = [Grieks] melk
Galactisch betekent één van de volgende dingen:
Het galactische coördinatenstelsel heeft de Melkweg als basisvlak. De galactische breedte wordt gemeten ten opzichte van het vlak van de Melkweg, en de galactische lengte ten opzichte van de richting naar het midden van het Melkwegstelsel. Wegens nieuwere informatie over de preciese ligging van het vlak en het midden van het Melkwegstelsel is het oude galactische coördinatenstelsel een paar decennia geleden vervangen door een nieuw galactisch coördinatenstelsel.
Een maan van 175 km diameter op ongeveer 61.950 km van de planeet Neptunus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0033 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 10.3 uur eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1989. Ook NVI (Neptunus zes) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/1989 N4.
'gam‧ma‧'stra‧ling; gamma = [Grieks] derde letter van het alfabet
Gammastraling is een soort elektromagnetische straling die erg energierijk en daarom gevaarlijk is. Gammastraling wordt van nature vooral gemaakt door materie met temperaturen van miljoenen graden, zoals in sommige zonnevlammen voorkomt.
Een maan van 5262 km diameter op ongeveer 1.070.400 km van de planeet Jupiter. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.1457 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 7.2 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1610. Ook JIII (Jupiter drie) genoemd. In het Engels wordt de naam geschreven als Ganymede.
Gemini (Tweelingen) is een equatoriaal sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica. De officiële afkorting is Gem.
'ge‧o.'cen‧trisch; gè = [Grieks] Aarde, kentrum = [Grieks] middelpunt
Geocentrisch betekent: met de Aarde als middelpunt.
Geocentrische coördinatenstelsels hebben het midden van de Aarde als oorsprong, en zijn bijna altijd rechthoekige coördinatenstelsels, maar kunnen onderling nog wel verschillen in de richtingen van de coördinaatassen. Veelgebruikte geocentrische coördinatenstelsels zijn het equatoriale geocentrische coördinatenstelsel en het eclipticale geocentrische coördinatenstelsel.
Dit is het wereldbeeld waarin de Aarde stil staat in het centrum van het Heelal en alle andere hemellichamen om de Aarde heen draaien. Dit wereldbeeld werd populair gemaakt door de Griekse wijsgeer Aristoteles rond 350 voor Christus en bleef het dominante wereldbeeld in het Westen tot het in de 16e eeuw werd verdrongen door het Heliocentrische Wereldbeeld.
'ge‧o.'gra‧fisch; gè = [Grieks] Aarde, graphia = [Grieks] beschrijving
Geografisch betekent "de Aarde beschrijvend". Het geografische coördinatenstelsel meet de breedte ten opzichte van de evenaar, en de lengte ten opzichte van de nulmeridiaan die om historische redenen door Greenwich in Londen gaat.
'ge‧o.mag‧'ne‧tisch; gè = [Grieks] Aarde, hè Magnetis lithos = [Grieks] steen uit Magnesia
Geomagnetisch betekent dat het iets met het magneetveld van de Aarde heeft te maken.
Hier is een lijstje met de Nederlandse namen van grote getallen en kleine delen, en de voorvoegsels die daarbij horen voor eenheden. In de bovenste regel van de table betekent "ovg" orde van grootte: dit geeft aan hoeveel nullen er in het spel zijn. Het voorvoegsel kun je gebruiken bij eenheden: zo is bijvoorbeeld een kilometer of km gelijk aan 1.000 meter, en een megameter of Mm gelijk aan 1.000.000 meter of 1.000 kilometer.
Tabel 2: Hele Grote en Hele Kleine Getallen
| naam | ovg | voorvoegsel | getal |
|---|---|---|---|
| triljard | 21 | 1.000.000.000.000.000.000.000 | |
| triljoen | 18 | exa = E | 1.000.000.000.000.000.000 |
| biljard | 15 | peta = P | 1.000.000.000.000.000 |
| biljoen | 12 | tera = T | 1.000.000.000.000 |
| miljard | 9 | giga = G | 1.000.000.000 |
| miljoen | 6 | mega = M | 1.000.000 |
| duizend | 3 | kilo = k | 1.000 |
| honderd | 2 | hecto = h | 100 |
| tien | 1 | deca = da | 10 |
| tiende | −1 | deci = d | 1/10 |
| honderdste | −2 | centi = c | 1/100 |
| duizendste | −3 | milli = m | 1/1.000 |
| miljoenste | −6 | micro = µ | 1/1.000.000 |
| miljardste | −9 | nano = n | 1/1.000.000.000 |
| biljoenste | −12 | pico = p | 1/1.000.000.000.000 |
| biljardste | −15 | femto = f | 1/1.000.000.000.000.000 |
| triljoenste | −18 | atto = a | 1/1.000.000.000.000.000.000 |
| triljardste | −21 | 1/1.000.000.000.000.000.000.000 |
ge‧'tij‧de, meervoud getijden
Op Aarde zijn de getijden het regelmatig omhoog en omlaag gaan van de zeespiegel door de getijdekrachten van de Maan.
ge‧'tij‧de‧kracht, meervoud getijdekrachten
Getijdekrachten zijn krachten die komen van een verandering in de zwaartekracht van plaats tot plaats. Op Aarde zorgen getijdekrachten van de Maan voor de getijden, en ook voor de langzame afremming van de draaiing van de Aarde (en het langer worden van de dag). Getijdekrachten zorgen er voor dat manen uiteindelijk steeds dezelfde kant naar hun planeet richten. Het vulkanisme op Io wordt vermoedelijk op gang gehouden door getijdekrachten van Jupiter op het binnenste van Io.
ge‧'wicht
Je voelt gewicht als er een kracht op je buitenkant werkt. Als je rustig op de grond staat, dan duwt de grond tegen je voeten maar niet tegen je hoofd, en trekt de zwaartekracht alle delen van je lichaam even hard naar beneden, dus voelt het alsof je hoofd en je voeten naar elkaar toe gedrukt worden, en dat geeft het gevoel van gewicht.
Als je zweeft (bijvoorbeeld als je net omhoog gesprongen bent), dan duwt er even geen kracht meer tegen je voeten, dus dan worden je voeten en je hoofd niet naar elkaar toe gedrukt, en dan voel je geen gewicht meer.
Als je vooruit kijkend in een versnellende auto zit, dan duwt de stoel harder tegen je rug en dat voel je als extra gewicht.
Als je rustig zit of staat dan is je gewicht afhankelijk van je massa en de sterkte van de zwaartekracht. Op de Maan is de zwaartekracht minder sterk dan op Aarde, dus weeg je op de Maan minder dan op de Aarde.
Hoewel gewicht een maat voor kracht is wordt het meestal beschreven in eenheden van massa, zoals de kilogram. Een kilogram gewicht moet dan opgevat worden als "de hoeveelheid zwaartekracht die op Aarde op een massa van een kilogram zou werken". Zelfs op Aarde hangt je gewicht af van waar je bent. Op de evenaar weeg je ongeveer een half procent (een tweehonderdste deel) minder dan op de polen.
graad, meervoud graden; gradus = [Latijn] stap
Een graad is in het algemeen een onderverdeling van een schaalverdeling waarmee iets gemeten wordt. In de sterrenkunde worden in het bijzonder de volgende twee soorten graden gebruikt:
'gra‧nu‧'lair
Granulair betekent dat het iets te maken heeft met granulen.
'gra‧nu‧'la‧tie; granulus = [Latijn] graantje
Granulatie bedekt bijna al het zichtbare oppervlak van de Zon. Het ziet er een beetje uit als rijstepap of griesmeel, met heldere "rijstekorrels" die granulen heten en die van elkaar gescheiden zijn door een netwerk van donkerdere "paadjes" die intergranulaire lanen heten.
gra‧'nu‧le, meervoud granulen; granulus = [Latijn] graantje
Een granule is een bel van heet zonnegas dat aan het oppervlak van de Zon is verschenen. Een typische granule heeft een ruwweg ronde vorm en is pakweg 1000 km in diameter. Het gas in een granule koelt af wanneer het aan het oppervlak is gekomen en stroomt dan via de intergranulaire lanen weer naar beneden. Het geheel van granulen en intergranulaire lanen heet granulatie en is een vorm van convectie.
'groot‧cir‧kel, meervoud grootcirkels
Een grootcirkel is een speciale cirkel op het oppervlak van een bol (bijvoorbeeld van een planeet of van de hemelbol). Je kunt een grootcirkel aan elk van de volgende eigenschappen herkennen:
Zo'n cirkel wordt ook wel een grote cirkel genoemd (in misschien netter Nederlands), maar dat heeft in het dagelijkse leven een veel ruimere betekenis (namelijk: cirkel van grote afmetingen) en dat kan verwarring geven, dus gebruiken we hier grootcirkel.
Een paar voorbeelden van grootcirkels zijn: de ecliptica, de evenaar, elke meridiaan.
'groot‧te‧'or‧de, meervoud grootteorden
Een grootteorde, of orde van grootte, is ongeveer een factor van 10. Dit woord wordt veel gebruikt door sterrenkundigen en natuurkundigen, die hele kleine en hele grote dingen bestuderen en daarvoor over getallen praten met heel veel nullen voor of achter de komma, die ook nog eens niet erg precies hoeven te zijn. Als een astronoom zegt dat een ding drie grootteorden groter is dan een ander ding, dan bedoelt de astronoom dat het ene ding ongeveer 1000 keer zo groot is als het andere ding. Het zou ook wel 3000 keer kunnen zijn, of misschien maar 500 keer, maar niet zo klein als 100 keer, of zo groot als 10.000 keer.
Voor elke extra grootteorde moet je met een extra factor 10 vermenigvuldigen. Grootteorden zijn vooral handig voor verschrikkelijk grote getallen. Zo is het duidelijker om te spreken over 18 orden van grootte dan over het getal één triljard (hoeveel nullen heeft dat ook al weer?), of één miljoen miljoen miljoen, of 1.000.000.000.000.000.000, of 1018. 18 orden van grootte is ongeveer de verhouding tussen de diameter van de Aarde en de diameter van een atoom, en de verhouding tussen de diameter van het Heelal en de diameter van de Aarde.
De Grote Magelhaense Wolk is een klein, onregelmatig melkwegstelsel dat heel dicht bij onze Melkweg staat, op ongeveer 179.000 lichtjaren afstand van ons. De Grote Magelhaense Wolk staat in het sterrenbeeld Dorado en is vanaf plekken ten zuiden van 30 graden noorderbreedte soms te zien zonder optische hulpmiddelen.
De Grote Magelhaense Wolk heet in het engels "Large Magellanic Cloud" (afgekort LMC) en in het latijn "Nubecula Major".
Grus (Kraanvogel) is een zuidelijk sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is Gru.
'hal‧ve 'maan, meervoud halve manen
De halve maan is een maanstand. Het is halve maan als de helft van de maanschijf verlicht is. Dit gebeurt bij het eerste kwartier en het laatste kwartier van de Maan.
Een maan van 4 km diameter op ongeveer 20.858.000 km van de planeet Jupiter. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0002 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 615.3 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2000. Ook JXXII (Jupiter tweeëntwintig) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/2000 J5.
het Heel‧'al, meervoud heelallen; van heel + al
Het Heelal is alle ruimte bij elkaar, en alles wat daarin is. Vanwege de eindige leeftijd van het Heelal en de eindige snelheid waarmee licht en andere informatiedragers bewegen kunnen wij van slechts een eindig deel van het Heelal in principe kennis hebben. Dat deel wordt ook vaak Heelal genoemd (of het Zichtbare Heelal). Een andere naam voor het Heelal is het Universum.
Een maan van 3 km diameter op ongeveer 23.947.000 km van de planeet Jupiter. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0001 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 756.9 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2003. Ook JXXXIX (Jupiter negenendertig) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/2003 J8.
'hel‧der‧heids‧con‧'trast
Een contrast is een verschil. Een helderheidscontrast is een verschil tussen hoe helder twee dingen lijken. Er is bijvoorbeeld een groot helderheidscontrast tussen de Zon en de lucht.
Een maan van 32 km diameter op ongeveer 377.420 km van de planeet Saturnus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0007 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 65.7 uur eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1980. Ook SXII (Saturnus twaalf) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/1980 S6.
Een maan van 4 km diameter op ongeveer 21.263.000 km van de planeet Jupiter. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0002 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 633.3 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2003. Ook JXLV (Jupiter vijfenveertig) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/2003 J6.
'he‧li‧o.'cen‧trisch; Helios = [Grieks] Zon, kentrum = [Grieks] middelpunt
Heliocentrisch betekent: met de Zon als middelpunt.
Heliocentrische coördinatenstelsels hebben het midden van de Zon als oorsprong, en zijn bijna altijd rechthoekige coördinatenstelsels, maar kunnen onderling nog wel verschillen in de richtingen van de coördinaatassen. Veelgebruikte heliocentrische coördinatenstelsels zijn het equatoriale heliocentrische coördinatenstelsel en het eclipticale heliocentrische coördinatenstelsel.
Dit is het wereldbeeld waarin de Zon (praktisch) in het centrum van het Zonnestelsel staat en de planeten in het Zonnestelsel om de Zon heen draaien. Dit wereldbeeld verdrong in de 16e eeuw het Geocentrische Wereldbeeld, dankzij het werk van Kepler en Copernicus.
'he‧li‧o.'gra‧fisch; Helios = [Grieks] Zon, graphia = [Grieks] beschrijving
Heliografisch betekent dat het betrekking heeft op de Zon. Het heliografische coördinatenstelsel heeft de zonne-evenaar als basisvlak, en gebruikt de lengte en breedte als coördinaten.
Hercules is een equatoriaal sterrenbeeld. De officiële afkorting is Her.
Een maan van 4 km diameter op ongeveer 21.131.000 km van de planeet Jupiter. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0002 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 627.4 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2001. Ook JXXX (Jupiter dertig) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/2001 J3.
Het Hertzsprung-Russelldiagram is een diagram waarin een maat voor de helderheid van sterren uitgezet staat (meestal langs de vertikale as) tegen een maat voor de temperatuur van sterren (meestal langs de horizontale as). Dit soort diagram werd rond 1910 verzonnen door Ejnar Hertzsprung en Henry Norris Russell. Het blijkt dat sterren zich in bepaalde gebieden in dit diagram verzamelden, afhankelijk van de fase in hun levensloop.
Een maan van 170 km diameter op ongeveer 11.461.000 km van de planeet Jupiter. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0064 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 250.6 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1904. Ook JVI (Jupiter zes) genoemd.
In de geometrie is een hoek een verschil tussen twee richtingen. Hoeken worden meestal in graden gemeten. Als je éénmaal rond je eigen as draait dan heb je een hoek van 360 graden afgelegd. De hoek tussen de horizon en het zenit is ongeveer 90 graden. Een rechte hoek is 90 graden, en de hoek tussen de zijden van een gelijkzijdige driehoek (eentje met alle drie de zijden van gelijke lengte) is 60 graden. Als je je arm strekt, dan bedekt je vinger ongeveer één graad aan de hemel, en je gesloten vuist ongeveer tien graden.
Een graad (symbool: °) wordt verder onderverdeeld in 60 boogminuten (symbool: '), en een boogminuut weer in 60 boogseconden (symbool: "). Zo is een graad gelijk aan 3600 boogseconden. De notatie 23°40'32" betekent 23 graden, 40 boogminuten, en 32 boogseconden. Hemellichamen zijn vaak zo klein aan de hemel (omdat ze zo ver weg zijn) dat hun schijnbare grootte in boogminuten of boogseconden gemeten worden. Zo hebben de Zon en de Maan schijnbare grootten van ongeveer 30', Jupiter van ongeveer 40", en Pluto van ongeveer 0,1".
Het kleinste detail dat een perfecte telescoop mogelijk kan zien (de resolutie van de telescoop) wordt ook vaak gemeten in boogseconden. Het is ongeveer gelijk aan 13 boogseconden gedeeld door de diameter (in centimeters) van de grootste lens of spiegel in de telescoop, of aan 5,0 boogseconden gedeeld door de diameter in duimen. Met een perfecte 30-cm-telescoop kun je details tot ongeveer 0,8 boogseconden klein zien. Met zo'n telescoop ziet Jupiter eruit als een klein schijfje, maar Pluto zou nog steeds een stip zijn, net als de sterren. Vaak is de resolutie van een telescoop een stuk minder goed dan de resolutie van een perfecte telescoop, want de lenzen en spiegels zijn niet perfect, en de atmosfeer van de Aarde versmeert de beelden vaak een beetje.
De hoofdreeks is een smalle strook in het Hertzsprung-Russelldiagram waar de meeste sterren het grootste deel van hun leven doorbrengen. Als een ster op de hoofdreeks is dan wordt het een hoofdreeksster genoemd. Een hoofdreeksster haalt zijn energie uit het omzetten van waterstof in helium, middels kernfusie.
'hoog‧te
In het algemeen is hoogte een maat voor een afstand in verticale richting, gemeten in bijvoorbeeld meters.
In het horizontale coördinatenstelsel is de hoogte boven de horizon (gemeten in graden) één van de coördinaten. De andere coördinaat is het azimut. Omdat de ware horizon van het lokale landschap en van de preciese plaats van de waarnemer afhangen wordt voor astronomische doeleinden vaak een "kunstmatige" horizon aangenomen, die een rechte lijn is precies midden tussen het zenit en het nadir. Als het niet anders aangegeven is, dan wordt over het algemeen de kunstmatige horizon bedoeld.
'ho‧ri‧zon, meervoud horizonnen, horizons; horizoon = [Grieks] begrenzing
Een horizon is in het algemeen een scheidslijn tussen een gebied dat je kunt zien en een gebied dat je niet kunt zien. In de sterrenkunde kom je tenminste vier verschillende betekenissen van horizon tegen, waarvan er drie veel met elkaar te maken hebben. De horizon is:
Als een sterrenkundige tekst een horizon noemt maar niet uitlegt welke dat is, dan kun je aannemen dat het de horizon van betekenis 1 is.
'ho‧ri‧zon‧'taal; horizoon = [Grieks] begrenzing
Horizontaal betekent dat het iets met de horizon te maken heeft. Het horizontale coördinatenstelsel gebruikt de horizon als basis, met het azimut en de hoogte als coördinaten.
Horologium (Klok) is een zuidelijk sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is Hor.
Edwin Hubble (1889 - 1953) bewees als eerste (in 1923) dat spiraalstelsels buiten ons Melkwegstelsel liggen en dat ons Melkwegstelsel dus niet het hele Heelal vult. Hij vond dat verre melkwegstelsels zich van ons verwijderen met een snelheid die gemiddeld genomen evenredig is met hun afstand tot ons. Dit verband staat nu bekend als de Wet van Hubble, en de evenredigheidsconstante (de verhouding van de dopplersnelheid tot de afstand) als de Hubbleconstante.
Een maan van 50 km diameter op ongeveer 64.800 km van de planeet Pluto. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0011 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 38.2 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2005. Zijn voorlopige naam was S/2005 P1.
Hydra (Waterslang) is een equatoriaal sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica. De officiële afkorting is Hya.
Hydrus (Kleine Waterslang) is een zuidelijk sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is Hyi.
Een maan van 286 km diameter op ongeveer 1.500.880 km van de planeet Saturnus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0018 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 21.7 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1848. Ook SVII (Saturnus zeven) genoemd.
Een maan van 1469 km diameter op ongeveer 3.560.840 km van de planeet Saturnus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0228 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 79.4 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1671. Ook SVIII (Saturnus acht) genoemd.
Een maan van 12 km diameter op ongeveer 11.124.000 km van de planeet Saturnus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0002 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 438.3 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2000. Ook SXXII (Saturnus tweeëntwintig) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/2000 S6.
'in‧cli‧'na‧tie, meervoud inclinaties; inclinatio = [Latijn] helling
In de sterrenkunde is de inclinatie een hoek tussen een richting of een vlak en een standaardvlak. De inclinatie wordt gebruikt als naam voor
Indus (Indiaan) is een zuidelijk sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is Ind.
'in‧fra‧'rood; infera = [Latin] onder
Infrarode straling is een soort elektromagnetische straling met golflengten net groter dan die van zichtbaar licht (net voorbij die van rood licht). Mensen merken infrarode straling op als "hittestraling", en dat is één manier van energietransport.
'in‧ter‧'gra‧nu‧lai‧re laan, meervoud intergranulaire lanen; inter- = [Latijn] tussen, granulus = [Latijn] graantje
De intergranulaire lanen zijn de donkerdere laantjes tussen de granulen in granulatie waarin koeler zonnegas naar beneden gaat.
De Internationale Astronomische Unie (IAU) is de officiële internationale organisatie voor de sterrenkunde. De IAU stelt onder meer standaarden vast voor gebruik in de sterrenkunde. De IAU bepaalt de officiële naam voor zaken buiten de Aarde in het Zonnestelsel, zoals voor manen, kometen en asteroïden, en voor kraters en bergen op andere planeten, manen en asteroïden. De IAU heeft ook de grenzen en namen van de officiële sterrenbeelden vastgesteld. De webstek van de IAU is op //www.iau.org.
Een maan van 3643 km diameter op ongeveer 421.800 km van de planeet Jupiter. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.1832 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 42.5 uur eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1610. Ook JI (Jupiter een) genoemd.
Een maan van 5 km diameter op ongeveer 21.061.000 km van de planeet Jupiter. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0002 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 624.3 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2000. Ook JXXIV (Jupiter vierentwintig) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/2000 J3.
Isaac Newton (1642 - 1727) stond aan de wieg van de mechanica. Newton stelde de eerste bruikbare wetenschappelijke verklaring op van zwaartekracht, middels zijn Zwaartekrachtswet van Newton. Daarmee legde Newton uit hoe de Maan rond de Aarde blijft draaien. Hij vond de differentiaalrekening uit en verklaarde ook veel optische verschijnselen zoals het spectrum. De eenheid van kracht is naar hem newton (symbool: N) genoemd.
De drie "gewone" Wetten van Newton zijn:
Een maan van 3 km diameter op ongeveer 23.155.000 km van de planeet Jupiter. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0001 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 719.7 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2000. Ook JXXVI (Jupiter zesentwintig) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/2000 J6. In het Engels (en soms ook in het Nederlands) wordt de naam geschreven als Isonoe.
Het jaar is een tijdsperiode die verbonden is met de beweging van de Aarde rond de Zon. Er zijn aardig wat verschillende jaren in gebruik:
het tropische jaar of zonnejaar: de periode waarna de Zon terugkeert naar hetzelfde seizoen, ofwel dezelfde positie langs de ecliptica, ten opzichte van het lentepunt (naar dezelfde eclipticale lengtegraad ten opzichte van de equinox van de dag). De lengte van dit jaar hangt er van af welke positie gekozen wordt, en of de ware Zon danwel de middelbare Zon (die kleine verstoringen negeert) bedoeld wordt.
Voor de vier hoofdrichtingen langs de ecliptica, verbonden met het begin van de vier seizoenen, zijn de tropische jaren gemiddeld zoals vermeld in de volgend tabel. In deze tabel is de "lengte" de bijbehorende ecliptic lengtegraad, "maand" de maand in de Gregoriaanse kalender waarin de Zon de hoofdrichting bereikt, "jaar" de lengte van het bijbehorende tropische jaar, "verandering" de verandering in de lengte van het tropische jaar, en is "naam" een door mij verzonnen naam voor dat tropische jaar.
| lengte | maand | "jaar" | verandering | naam |
|---|---|---|---|---|
| graden | Gregoriaans | dagen | sec/eeuw | |
| 0 | maart | 365,24237 | +0,893 | klimmende-nachteveningjaar |
| 90 | juni | 365,24163 | +0,056 | noordelijke-zonnewendejaar |
| 180 | september | 365,24202 | −2,000 | dalende-nachteveningjaar |
| 270 | december | 365,24274 | −1,075 | zuidelijke-zonnewendejaar |
Soms wordt tropisch jaar meer specifiek gebruikt voor wat ik hierboven het klimmende-nachteveningjaar noem (het jaar gedefinieerd door de klimmende nachtevening of het lentepunt, die in het noordelijke halfrond het begin van de lente aangeeft).
Soms wordt tropisch jaar gebruikt voor het gemiddelde over alle posities langs de ecliptica (het gemiddelde over alle seizoenen). Dat kunnen we het "gemiddelde tropische jaar" noemen, maar ook die naam is nog dubbelzinnig. Bedoel je gemiddeld over alle posities langs de ecliptica (voor één of meer jaren), of gemiddeld over een aantal jaren (voor één positie langs de ecliptica)? Voor nog meer onderscheid zouden we het eerste het "eclipticagemiddeld tropische jaar" kunnen noemen, en het laatste het "tijdgemiddeld tropische jaar", waarbij we dan ook zouden moeten aangeven met welke positie langs de ecliptica het verbonden is (dus bijvoorbeeld het "tijdgemiddeld klimmende-nachteveningjaar").
Het eclipticagemiddelde tropische jaar is nu 365 dagen, 5 uren, 48 minuten en 45,20 seconden (of 365,2421898 dagen) lang, en vermindert in lengte met 0,53 seconden per eeuw.
Het blijkt wel dat "tropisch jaar" op zich onvoldoende duidelijk is. Als het verschil tussen de vele subtypen voor jou van belang is, dan dien je nauwkeurig aan te geven welk tropisch jaar je precies bedoelt.
Een methode om jaren te tellen is een jaartelling.
'jaar‧tel‧ling, meervoud jaartellingen
De jaartelling is:
Een jaartelling is daarmee bijna hetzelfde als een kalender, maar sommige kalenders gebruiken geen jaren en hebben daarmee ook geen jaartelling.
Als er in deze bladzijden ergens gesproken wordt over een bepaald jaar en daar wordt geen jaartelling bij genoemd, dan wordt voor datums tot en met 4 oktober 1582 de Juliaanse proleptische kalender gevolgd, en voor datums vanaf 15 oktober 1582 de Gregoriaanse kalender.
Een maan van 178 km diameter op ongeveer 151.500 km van de planeet Saturnus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0016 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 16.7 uur eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1966. Ook SX (Saturnus tien) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/1980 S1.
Johannes Kepler (1571 - 1630) stelde de drie Wetten van Kepler op waarmee de beweging van planeten rond de Zon voor het eerst goed werden verklaard. De drie Wetten van Kepler zijn:
Joviaans betekent dat het iets met de planeet Jupiter te maken heeft. Een joviaanse planeet is een planeet die lijkt op Jupiter, dus een grote gasplaneet. In ons Zonnestelsel zijn Jupiter, Saturnus, Uranus en Neptunus joviaanse planeten.
'jo‧vi‧'gra‧fisch; Jovi- = [Latijn] van Jupiter, graphia = [Grieks] beschrijving
Jovigrafisch betekent dat het de planeet Jupiter beschrijft. Het jovigrafische coördinatenstelsel heeft de evenaar van Jupiter als basisvlak, en gebruikt de lengte en breedte als coördinaten.
Het zichtbare oppervlak van Jupiter is niet vast maar bestaat uit wolken. Hoe lang het duurt voor een bepaalde wolk éénmaal rond de rotatieas van de planeet gedraaid is hangt af van de jovigrafische breedtegraad van de wolk: De wolken van Jupiter vertonen differentiële rotatie. Astronomen hebben daarom voor Jupiter verscheidene jovigrafische coördinatenstelsels gedefiniëerd, die "systemen" genoemd worden.
Het Juliaanse Dagnummer (JDN) telt het aantal hele dagen sinds 12:00 UTC of 12:00 TAI op 1 januari −4712 in de Juliaanse proleptische kalender. Je krijgt het Juliaanse Dagnummer als je een Juliaanse Datum (JD) afrondt naar beneden.
De Juliaanse Datum (JD) telt het aantal dagen sinds 12:00 UTC of 12:00 TAI op 1 januari −4712 in de Juliaanse proleptische kalender. Verwar Juliaanse Datum (dat bestaat uit een enkel getal) niet met een datum in de Juliaanse kalender (die bestaat uit drie delen: een jaar, een maand, en een dag).
Juliaanse datums kunnen een deel achter de komma hebben. JD 2451545,25 wijst naar een moment dat 0,25 dagen ofwel 6 uren is na 12:00 UTC of 12:00 TAI op 1 januari 2000 in de Gregoriaanse kalender, ofwel naar 18:00 UTC of 18:00 TAI op 1 januari 2000.
Een maan van 93 km diameter op ongeveer 64.400 km van de planeet Uranus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0017 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 11.9 uur eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1986. Ook UXI (Uranus elf) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/1986 U2. In het Engels (en soms ook in het Nederlands) wordt de naam geschreven als Juliet.
'Ju‧pi‧ter; Jupiter = [Latijn] hoofd der goden
Jupiter is de vijfde planeet van het Zonnestelsel, geteld vanaf de Zon. Jupiter is een joviaanse planeet, met een zeer dichte en dikke atmosfeer (van hoofdzakelijk waterstof en helium), veel manen en smalle ringen. Jupiter is de grootste en zwaarste planeet in ons Zonnestelsel. Jupiter heeft een equatoriale diameter van 142.984 km en is nummer 2 op de lijst van grootste hemellichamen in ons Zonnestelsel.
Een maan van 2 km diameter op ongeveer 23.217.000 km van de planeet Jupiter. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0001 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 722.6 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2001. Ook JXXXVII (Jupiter zevenendertig) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/2001 J8.
ka‧'len‧der, meervoud kalenders; Kalendae = [Latijn] eerste dag van de maand
Een kalender is
Een maan van 2 km diameter op ongeveer 24.043.000 km van de planeet Jupiter. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0001 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 761.5 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2003. Ook JXLIV (Jupiter vierenveertig) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/2003 J11.
Een maan van 5 km diameter op ongeveer 23.566.000 km van de planeet Jupiter. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0002 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 738.9 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2000. Ook JXXIII (Jupiter drieëntwintig) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/2000 J2.
Karl Schwarzschild (1873 - 1916) ontdekte in 1916 dat uit de toen net nieuwe Algemene Relativiteitstheorie van Albert Einstein volgde dat er plekken konden zijn waar de zwaartekracht oneindig groot werd en de ruimte-tijd oneindig sterk gekromd. Zulke plekken worden naar hem schwarzschildsingulariteiten genoemd. Tegenwoordig noemen we de omgeving van zo'n singulariteit een zwart gat. De diameter van een zwart gat heet de schwarzschilddiameter.
'kep‧ler‧'baan, meervoud keplerbanen
Een keplerbaan is een cirkelvormige baan rond een hemellichaam zoals de Zon of een planeet. Een voorwerp in een keplerbaan heeft altijd dezelfde afstand tot het midden van het ding waar het omheen draait en heeft ook altijd dezelfde omloopsnelheid. Keplerbanen zijn vernoemd naar Johannes Kepler.
kern, meervoud kernen
In het algemeen is de kern het middelste deel. In de sterrenkunde is dat vaak ook het helderste of heetste deel.
De kern van de Zon is de binnenste laag van de Zon, waar al de energie van de Zon door kernreacties gemaakt wordt. De zonnekern heeft een straal van ongeveer 140.000 km. Het bevat pakweg een honderdtwintigste van het volume van de Zon (onder het zichtbare oppervlak), en ongeveer een derde van alle massa van de Zon. Men denkt dat de temperatuur in het midden van de Zon ongeveer 16 miljoen K of ℃ is, en de dichtheid ongeveer 150 keer die van water. Aan de buitenkant van de kern is de temperatuur al gezakt tot 9 miljoen K of ℃ en de dichtheid tot 34 keer die van water. Om de kern heen zit de convectielaag.
Een maan van 16 km diameter op ongeveer 11.111.000 km van de planeet Saturnus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0004 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 437.5 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2000. Ook SXXIV (Saturnus vierentwintig) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/2000 S5.
De Kleine Magelhaense Wolk is een klein, onregelmatig melkwegstelsel dat heel dicht bij onze Melkweg staat, op ongeveer 210.000 lichtjaren afstand van ons. De Kleine Magelhaense Wolk staat in het sterrenbeeld Tucana en is vanaf plekken ten zuiden van 30 graden noorderbreedte soms te zien zonder optische hulpmiddelen.
De Kleine Magelhaense Wolk heet in het engels "Small Magellanic Cloud" (afgekort SMC) en in het latijn "Nubecula Minor". De nevel heet ook NGC 292.
De klimmende nachtevening is de nachtevening of equinox waarbij de Zon van het zuiden naar het noorden van de hemelevenaar gaat. Dan begint in het noordelijke halfrond de lente en in het zuidelijke halfrond de herfst. In de Gregoriaanse kalender valt de klimmende nachtevening rond 21 maart.
knoop, meervoud knopen
De knopen van de baan van een hemellichaam zijn de twee plaatsen waar de baan door het basisvlak van het coördinatenstelsel steken. De knoop waardoor het hemellichaam van zuid naar noord door het basisvlak gaat heet de klimmende knoop, en de knoop waardoor het hemellichaam van noord naar zuid gaat heet de dalende knoop.
ko‧'meet, meervoud kometen; komètès = [Grieks] langharig
Een komeet is een blok ijs en stof met misschien een rots in het midden, die rond de Zon draait. De meeste kometen komen van ver voorbij de verste planeet en schieten in korte tijd op hoge snelheid door het binnengedeelte van het Zonnestelsel. Wanneer kometen dicht genoeg bij de Zon komen dan ontwikkelen ze meestal een coma en één of meer staarten.
'kos‧mi‧sche 'stra‧ling; kosmos = [Grieks] orde
Kosmische straling bestaat uit zeer kleine deeltjes (meest kernen van heliumatomen, en protonen en elektronen) die op zeer hoge snelheid door de ruimte vliegen en daarom (relatief) energierijk zijn. Vanwege hun hoge energie zijn kosmische stralen ongeveer net zo gevaarlijk als röntgenstralen en gammastralen.
Kosmische straling wordt door veel bronnen uitgezonden: Sommige wordt in zonnevlammen gevormd, en andere (zoals de galactische kosmische straling) komt van buiten het Zonnestelsel.
Twee hemellichamen zijn in kwadratuur als ze aan de hemel 90° (ofwel een kwart van de omtrek van de hemel) van elkaar af staan.
'laat‧ste kwar‧'tier, meervoud laatste kwartieren
Het laatste kwartier is een maanstand, gelijk aan
Het laatste kwartier is een van de twee tijden van halve maan.
Lacerta (Hagedis) is een noordelijk sterrenbeeld, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is Lac.
meervoud Lagrangepunten; naar J.-L. Lagrange (1736 - 1813)
Een Lagrangepunt is een punt in een stelsel met twee hemellichamen die in cirkelbanen rond hun gemeenschappelijke zwaartepunt draaien waarin een ruimteschip of ander voorwerp met verwaarloosbare massa heel lang kan verblijven zonder dat er voortstuwing nodig is. Zo'n stelsel met twee hemellichamen in cirkelbanen heeft vijf Lagrangepunten.
'lan‧ge 'as, meervoud lange assen
De lange as is de langste rechte lijn die te vinden is tussen twee punten van een ellips. De helft van de lengte van de lange as, de halve lange as, wordt vaak gebruikt als een van de baanelementen.
Een maan van 194 km diameter op ongeveer 73.550 km van de planeet Neptunus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0035 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 13.3 uur eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1989. Ook NVII (Neptunus zeven) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/1989 N2.
Een maan van 20 km diameter op ongeveer 11.165.000 km van de planeet Jupiter. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0007 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 241.0 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1974. Ook JXIII (Jupiter dertien) genoemd.
'leng‧te
In het dagelijkse leven is de lengte een afmeting die wordt gemeten in bijvoorbeeld meters. In de sterrenkunde wordt lengte ook gebruikt als afkorting voor de lengtegraad en dat is een coördinaat die helpt een richting aan de hemel aan te geven.
'leng‧te‧graad, meervoud lengtegraden
De lengtegraad (ook wel kortweg "lengte" genoemd) is een coördinaat die gebruikt wordt om plaatsen op een boloppervlak aan te geven. De lengtegraad van een plek is de afstand van de meridiaan van die plek tot de nulmeridiaan van het coördinatenstelsel, gemeten in graden langs de evenaar.
Plaatsen op de nulmeridiaan hebben natuurlijk een lengtegraad van 0. Op bijna alle hemellichamen in het Zonnestelsel en ook aan de hemel wordt de lengtegraad tussen de 0 en 360° gemeten zodanig dat hij toeneemt naar het westen. Op de Aarde en de Maan wordt de lengtegraad vanaf de nulmeridiaan naar het oosten en westen tot 180° gemeten.
Aan de hemel worden lengtegraden gebruikt in de eclipticale en galactische coördinatenstelsels. De bijbehorende tweede coördinaat is de breedtegraad.
'len‧te‧punt, meervoud lentepunten
Het lentepunt is het snijpunt van de hemelevenaar en de ecliptica waar de Zon tijdens de klimmende nachtevening doorheen gaat, aan het begin van de lente op het noordelijke halfrond van de wereld. Het lentepunt is het nulpunt van de lengtegraden van het equatoriale en het eclipticale coördinatenstelsels. De periode tussen twee lentepuntdoorgangen van de Zon is het tropische jaar.
Leo (Leeuw) is een equatoriaal sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica. De officiële afkorting is Leo.
Leo Minor (Kleine Leeuw) is een noordelijk sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica. De officiële afkorting is LMi.
Lepus (Haas) is een equatoriaal sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is Lep.
Libra (Weegschaal) is een equatoriaal sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica. De officiële afkorting is Lib.
'licht‧jaar, meervoud lichtjaren
Een lichtjaar is de afstand die licht in een vacuüm in een jaar aflegt. Een lichtjaar is dus geen maat voor tijd maar voor afstand. Een lichtjaar is geen officiële lengtemaat en er is dan ook niet vastgelegd welke definitie voor het jaar je moet nemen om hem uit te rekenen. Neem maar aan dat de lengte van het Juliaanse jaar genomen is. Met dat jaar komt een lichtjaar overeen met ongeveer 9.460.730.000.000 km of 9,46073 Pm of 9.46073 × 1015 m of 63241,08 AE of 0,3066 pc. Een lichtjaar wordt in het Nederlands wel afgekort to lj.
'licht‧snel‧heid
De snelheid van het licht in een vacuüm is een natuurconstante, per definitie gelijk aan 299.792.458 m/s. De lichtsnelheid door een materiaal heen, zoals water of glas, is lager dan de lichtsnelheid in een vacuüm met een factor die gelijk is aan de brekingsindex van het materiaal. Als er niet expliciet een materiaal genoemd wordt, dan kun je aannemen dat het om de lichtsnelheid in een vacuüm gaat.
lu‧'nair; lunaire = [Frans] van de Maan; van [Latijn] Luna = Maan
Lunair betekent dat het iets met de Maan te maken heeft.
'lu‧ni‧so‧'lair; Luna = [Latijn] Maan, Sol = [Latijn] Zon
Lunisolair betekent dat het zowel met de Zon als met de Maan te maken heeft, zoals een lunisolaire kalender.
Lupus (Wolf) is een zuidelijk sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is Lup.
Lynx is een noordelijk sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica. De officiële afkorting is Lyn.
Lyra (Lier) is een noordelijk sterrenbeeld. De officiële afkorting is Lyr.
Een maan van 36 km diameter op ongeveer 11.717.000 km van de planeet Jupiter. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0013 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 259.1 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1938. Ook JX (Jupiter tien) genoemd.
Een maan is een hemellichaam dat rond een groter hemellichaam draait. Rond de Aarde draait niet alleen een natuurlijke maan (de Maan, van 3496 km groot, nummer 14 op de lijst van grootste hemellichamen in ons Zonnestelsel), maar ook een paar duizend kunstmanen, gelanceerd vanaf het oppervlak van de Aarde. De meeste planeten uit ons Zonnestelsel hebben één of meer natuurlijke manen. De grootste planeten hebben er meer dan tien. Satelliet is een ander woord voor maan. De maand is vernoemd naar de Maan.
Een maand is een tijdperiode die (historisch) verbonden is met de beweging van de Maan rond de Aarde. Er zijn aardig wat verschillende maanden in gebruik:
De volgende tabel toont de gemiddelde lengte van de astronomisch bepaalde maanden op 1 januari 2000, en hoeveel deze lengte nu in een eeuw verandert (gebaseerd op Meeus: Astronomical Algorithms, ISBN 0943396352). Bijvoorbeeld, de gemiddelde lengte van de synodische maand was op 1 januari 2000 gelijk aan 29 dagen, 12 uur, 44 minuten en 2,877 seconden, en deze lengte neemt toe met 0,019 seconden per eeuw.
| maand | dagen | d | h | m | s | s/eeuw |
|---|---|---|---|---|---|---|
| siderisch | 27.32166155 | 27 | 07 | 43 | 11.558 | +0.019 |
| synodisch | 29.53058885 | 29 | 12 | 44 | 02.877 | +0.019 |
| tropisch | 27.32158224 | 27 | 07 | 43 | 04.706 | +0.013 |
| anomalistisch | 27.55454988 | 27 | 13 | 18 | 33.109 | −0.090 |
| draconisch | 27.21222082 | 27 | 05 | 05 | 35.879 | +0.033 |
'maan‧sik‧kel, meervoud maansikkels
De maansikkel is de Maan tijdens de periode wanneer minder dan de helft van de maanschijf verlicht is. Deze periode loopt van het laatste kwartier tot het eerste kwartier.
Een maan van 32 km diameter op ongeveer 97.700 km van de planeet Uranus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0000 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 22.1 uur eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2003. Ook UXXVI (Uranus zesentwintig) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/2003 U1.
hè Magnetis lithos = [Grieks] steen uit Magnesia
Het magneetveld is een krachtveld dat samenhangt met bewegende elektrische lading. Het magneetveld kan elektrisch geladen deeltjes en sommige metalen beïnvloeden door ze aan te trekken of af te stoten. Bijna al het zonnegas wordt door magneetveld beïnvloed.
Magneetveld gedraagt zich alsof het bestaat uit gesloten magnetische veldlijnen (zoals je een beetje kunt zien als je een magneet onder een doorzichtige plaat met ijzervijlsel erop houdt en dan zachtjes tegen de plaat tikt). Magneetveld op de Zon lijkt in slechts twee vormen voor te komen: óf het is zo zwak dat het door het zonnegas meegesleept wordt, óf het is zo sterk dat het de vrije beweging van het zonnegas (bijvoorbeeld in convectie) hindert. In het laatste geval bestaat het magneetveld uit fluxbuizen: geïsoleerde buis-achtige dingen waarin het magneetveld sterk is, terwijl het buiten de buizen zwak of afwezig is. De meeste interessante dingen op de Zon hebben met magneetveld te maken: zonnevlekken, poriën, plage, filamenten, zonnevlammen en prominenties. Een beroemde uitspraak in de zonnefysica, toegeschreven aan Robert B. Leighton (rond 1970), is
Als de Zon geen magneetveld had, dan zou zij zo saai zijn als de meeste mensen denken dat zij is.
Zonnefysici meten de sterkte van het magneetveld in eenheden van een gauss (G). Het magneetveld van de Aarde is ten hoogste ongeveer 1 G sterk. Het magneetveld in een zonnevlek aan het zichtbare oppervlak van de Zon kan wel 3000 G sterk zijn.
mag‧ni‧'tu‧de
In het algemeen is een magnitude een maat voor de hoeveel iets aanwezig is. In de wetenschap wordt magnitude meestal gebruikt voor een logaritmische maat, zoals voor de sterkte van aardbevingen of de helderheid van sterren.
In de sterrenkunde is de magnitude of schijnbare magnitude een maat voor hoe helder iets lijkt te zijn (op de afstand die het heeft). De helderste sterren aan de hemel zijn ongeveer van magnitude 0 en 1. De zwakte sterren die iemand met goede ogen onder goede omstandigheden (ver van stads- en andere lichten) nog zonder optische hulpmiddelen (zoals een verrekijker of telescoop) kan zien zijn ongeveer van magnitude 6 (van de zesde magnitude). Hoe groter (meer positief) de magnitude, hoe minder de helderheid is.
De schaal van magnituden is een logaritmische schaal. Een verschil van 1 magnitude komt overeen met een verhouding van ongeveer 2,5 en een verschil van 5 magnituden komt precies overeen met een verhouding van 100: Een ster van magnitude 0 lijkt 100 keer zo helder als een ster van magnitude 5. Sterren en andere dingen kunnen ook negatieve magnituden hebben. De Zon heeft een magnitude van ongeveer −26,7 en de gemiddelde volle maan heeft een magnitude van ongeveer −12,6. Venus heeft op z'n helderst een magnitude van ongeveer −4, en de helderste ster aan de hemel, Sirius, heeft magnitude −1,5. De zwakste bronnen die tot nu toe waargenomen zijn (met grote telescopen en lange belichtingstijden) hebben een magnitude van ongeveer +31.
Een maan van 11 km diameter op ongeveer 14.345.000 km van de planeet Uranus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0002 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 4.5 jaar eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2003. Ook UXXIII (Uranus drieëntwintig) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/2003 U3.
Mars = [Latijn] god van de oorlog
Mars is de vierde planeet van het Zonnestelsel, geteld vanaf de Zon. Mars is een aardse planeet met een hele dunne atmosfeer (van hoofdzakelijk kooldioxide) en twee kleine manen maar geen ringen. Mars heeft een diameter van 6794 km en is nummer 8 op de lijst van grootste hemellichamen in ons Zonnestelsel.
Een maan van 5 km diameter op ongeveer 23.493.000 km van de planeet Jupiter. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0002 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 735.5 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2000. Ook JXIX (Jupiter negentien) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/2000 J8.
'melk‧weg‧'stel‧sel, meervoud melkwegstelsels
Een melkwegstelsel (soms ook wel sterrenstelsel genoemd) is een gebied met miljoenen tot vele miljarden sterren en veel gaswolken die door hun onderlinge zwaartekracht met elkaar verbonden zijn tot één geheel. Een typisch spiraalstelsel of elliptisch stelsel (twee typen melkwegstelsels) bevat 100 miljard sterren, heeft een diameter van 100.000 lichtjaar, en staat op een paar miljoen lichtjaren van andere nabije spiraal- of elliptische stelsels. Ons Zonnestelsel is deel van de Melkweg, dat een vrij gewoon spraalstelsel is.
Mensa (Tafelberg) is een zuidelijk sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is Men.
Mer‧'cu‧ri‧us; Mercurius = [Latijn] de boodschapper van de goden
Mercurius is de eerste planeet van ons Zonnestelsel, geteld vanaf de Zon. Mercurius is een aardse planeet zonder atmosfeer, manen of ringen. Mercurius heeft een diameter van 4880 km en is nummer 11 op de lijst van grootste hemellichamen in ons Zonnestelsel.
'me‧ri‧di‧'aan, meervoud meridianen; meridianus = [Latijn] de middag betreffend
Een meridiaan is
me‧te‧'oor, meervoud meteoren; meteooros = [Grieks] opgeheven, in de lucht zwevend
Meteoren of vallende sterren zijn stukken steen, meestal van zandkorrelgrootte of kleiner, die vanuit de ruimte de atmosfeer binnenkomen en daar door de wrijving met de lucht verhit worden en (gedeeltelijk) verbranden, waarbij ze licht uitstralen. Meteoren zijn te zien als heel snel bewegende en maar even zichtbare lichtpunten, meestal zonder geluid. De meeste meteoren zijn al op grote hoogte (70 km of zo) helemaal verbrand. Soms laten ze een even nagloeiend spoor achter. Als grotere meteoren in stukken breken tijdens hun val, dan geeft dat vaak een explosie van licht. Grote meteoren kunnen helderder zijn aan de hemel dan de helderste sterren en planeten; die worden ook wel boliden genoemd.
In de ruimte, voordat een meteoor de atmosfeer bereikt, heet het een meteoroide. Als een meteoor niet helemaal verbrand en een stuk ervan de grond bereikt, dan heet dat stuk een meteoriet.
me‧te‧o.'riet, meervoud meteorieten; meteooros = [Grieks] opgeheven, in de lucht zwevend
Een meteoriet is een klein stuk steen dat uit de ruimte kwam en op de grond viel. Voor het in de atmosfeer komt heet het een meteoroide, en als het door de atmosfeer gaat heet het een meteoor.
me‧te‧o.ro‧'i‧de, meervoud meteoroïden; meteooros = [Grieks] opgeheven, in de lucht zwevend
Een meteoroïde is een klein stuk steen dat door de ruimte reist. Als het in de atmosfeer komt heet het een meteoor, en als het op de grond valt heet het een meteoriet.
Een maan van 6 km diameter op ongeveer 194.000 km van de planeet Saturnus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0000 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 24.2 uur eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2004. Ook SXXXII (Saturnus tweeëndertig) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/2004 S1.
Een maan van 43 km diameter op ongeveer 128.000 km van de planeet Jupiter. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0018 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 7.1 uur eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1979. Ook JXVI (Jupiter zestien) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/1979 J3.
'mi‧cro‧'golf, meervoud microgolven; mikros = [Grieks] klein
Microgolven zijn elektromagnetische stralen met een golflengte tussen die van infrarode straling en die van radiogolven.
Microscopium (Microscoop) is een zuidelijk sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is Mic.
Een middelbare samenstand is een samenstand die is uitgerekend zonder met vele kleine verstoringen rekening te houden, dus zal een middelbare samenstand meestal iets afwijken van de bijbehorende ware samenstand. Daar staat tegenover dat de formules voor middelbare samenstanden meestal redelijk simpel zijn. De ware samenstand wordt vaak berekend door correctietermen bij de middelbare samenstand te tellen.
'mid‧del‧punt‧'vlie‧den‧de 'kracht
De middelpuntvliedende kracht of centrifugaalkracht is een kracht die weg wijst van het midden van een bocht die je neemt. De centripetaalkracht duwt je naar de buitenbochtzijkant van de auto waarin je door een bocht gaat, duwt je naar de buitenkant van een draaimolen waar je in zit, en duwt je wasgoed tegen de binnenrand van de trommel van je wasmachine wanneer die centrifugeert. De middelpuntvliedende kracht is een schijnkracht, waarvan de sterkte afhangt van je snelheid en van de diameter van de bocht. De tegenovergestelde kracht is de middelpuntzoekende kracht of centripetaalkracht.
'mid‧del‧punt‧'zoe‧ken‧de 'kracht
De middelpuntzoekende kracht of centripetaalkracht is een kracht die wijst naar het midden van een bocht die je neemt. Als er geen krachten op je werken dan blijf je met vaste snelheid rechtdoor gaan, dus als je een bocht wilt maken dan moet er een kracht op je werken die je de goede kant op trekt. Dat is de centripetaalkracht. De middelpuntzoekende kracht die planeten in hun banen rond de Zon houden is de zwaartekracht. De tegenovergestelde kracht is de middelpuntvliedende kracht of centrifugaalkracht.
mil‧'len‧ni‧um, meervoud millennia
Een millennium is een periode van 1000 jaar. Het 3e millennium loopt van het jaar 2001 tot en met het jaar 3000.
Een maan van 397 km diameter op ongeveer 185.540 km van de planeet Saturnus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0065 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 22.7 uur eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1789. Ook SI (Saturnus een) genoemd.
mi'‧nuut, meervoud minuten; minutus = [Latijn] klein gemaakt
Een minuut is een eenheid van tijd. Een minuut is het 60ste deel van een uur. Een minuut wordt verder verdeeld in 60 seconden.
Een maan van 471 km diameter op ongeveer 129.900 km van de planeet Uranus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0081 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 33.9 uur eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1948. Ook UV (Uranus vijf) genoemd.
Een maan van 2 km diameter op ongeveer 21.069.000 km van de planeet Jupiter. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0001 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 624.6 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2003. Ook JXL (Jupiter veertig) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/2003 J21.
Monoceros (Eenhoorn) is een equatoriaal sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is Mon.
Een maan van 7 km diameter op ongeveer 18.685.000 km van de planeet Saturnus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0001 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 954.1 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2000. Ook SXXV (Saturnus vijfentwintig) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/2000 S9.
Musca (Vlieg) is een zuidelijk sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is Mus.
Een nachtevening is een moment waarop de Zon de hemelevenaar oversteekt. Dit wordt ook wel een equinox genoemd. Er zijn elk tropisch jaar twee nachteveningen: de klimmende nachtevening en de dalende nachtevening. Nabij de nachtevening duren de dag en de nacht ongeveer even lang.
'na‧dir, meervoud nadirs; nadzir as samt = [Arabisch] tegenover het zenit
Het nadir is de richting direct naar beneden, op hoogte −90°. Het tegenovergestelde punt aan de hemelbol heet het zenit.
Een maan van 66 km diameter op ongeveer 48.230 km van de planeet Neptunus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0012 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 7.1 uur eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1989. Ook NIII (Neptunus drie) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/1989 N6.
Hele heldere hemellichamen, zoals de Zon, Maan, en planeten, hebben zo'n beetje in elke taal hun eigen namen. Als er toch een gemeenschappelijke naam nodig is dan wordt meestal een griekse of latijnse naam gebruikt. De volgende tabel laat de nederlandse, griekse en latijnse namen van een aantal hemellichamen zien, en ook de voor- en achtervoegsels die kunnen worden gebruikt om naar die hemellichamen te verwijzen.
Tabel 5: Planeetnamen in Talen, Voorvoegsels en Achtervoegsels
| Nederlands | Grieks | Latijn | Voorvoegsels | Achtervoegsels |
|---|---|---|---|---|
| Zon | Hèlios | Sol | helio- | -helium |
| Maan | Selènè | Luna | seleno- | -selenium |
| Mercurius | Hermes | Mercurius | mecurio- | -mercurium |
| Venus | Aphroditè | Venus | venero- | -venerum |
| Aarde | Gè | Terra | geo- | -geum |
| Mars | Ares | Mars | aro- | -martium |
| Jupiter | Zeus | Iupiter | jovi- | -jovum |
| Saturnus | Chronos | Saturnus | saturno- | -saturnum |
| Uranus | Ouranos | Uranus | urano- | -uranum |
| Neptunus | Poseidon | Neptunus | neptuno- | -neptunum |
| Pluto | Ploutoon | Pluto | pluto- | -plutum |
| Melkweg | galaxias kuklos | galaxis | galacto- | -galactium |
| planeet | planètès astèr | planetus | planeto- | -planetum |
| ster | astèr | siderus | astro- sider- | -astron |
Enkele voorbeelden: geografie, selenografisch, heliocentrisch, periastron, apogeum, siderisch, astronomie.
Een maan van 7 km diameter op ongeveer 19.007.000 km van de planeet Saturnus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0002 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 978.9 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2003. Ook SXXXI (Saturnus eenendertig) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/2003 S1.
Nep‧'tu‧nus; [Latijn] Neptunus = God van de Zee
Neptunus is de achtste planeet van het Zonnestelsel, geteld vanaf de Zon. Neptunus is een joviaanse planeet met een zeer dichte en dikke atmosfeer (van hoofdzakelijk waterstof en helium), en veel manen. Neptunus heeftf een diameter van 49.532 km en is nummer 5 op de lijst van grootste hemellichamen in ons Zonnestelsel.
'Ne.re.i.de; [Grieks] Νηρηΐδα = Nereida, een zeenimf
Een maan van 340 km diameter op ongeveer 5.513.400 km van de planeet Neptunus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0073 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 360.1 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1949. Ook NII (Neptunus twee) genoemd. In het Engels (en soms ook in het Nederlands) wordt de naam geschreven als Nereid.
'nieu‧we 'maan, meervoud nieuwe manen
De nieuwe maan of nieuwemaan is een maanstand, gelijk aan
Een maan van 50 km diameter op ongeveer 48.700 km van de planeet Pluto. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0007 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 24.9 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2005. Zijn voorlopige naam was S/2005 P2.
De noordelijke zonnewende is de zonnewende waarbij de Zon het verste ten noorden van de hemelevenaar komt. Dan is het in het noordelijke halfrond midzomerdag en begint daar de zomer, en is het in het zuidelijke halfrond midwinterdag en begint daar de winter. In de Gregoriaanse kalender valt de noordelijke zonnewende rond 21 juni.
Het noordpunt is het punt aan de horizon recht ten noorden van jou.
Norma (Winkelhaak) is een zuidelijk sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is Nor.
'nul‧me‧ri‧di‧'aan, meervoud nulmeridianen
De nulmeridiaan is de meridiaan waarvan de lengtegraad nul is. Welke meridiaan de nulmeridiaan moet zijn is een vrije keus. Vroeger liet elk land meestal voor hun eigen landkaarten de nulmeridiaan door hun eigen hoofdstad gaan. Tegenwoordig gebruikt bijna iedereen op Aarde de nulmeridiaan die door Greenwich in Engeland loopt.
Een maan van 1522 km diameter op ongeveer 583.500 km van de planeet Uranus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0354 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 13.5 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1787. Ook UIV (Uranus vier) genoemd.
Octans (Octant) is een zuidelijk sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is Oct.
De Oerknal (Big Bang in het Engels) is het begin van de zeer sterke groei van het Heelal, nu ongeveer 13,7 miljard jaar geleden. Sinds die gebeurtenis is het Heelal steeds groter geworden. Die uitdijing van het Heelal geeft bijna alle melkwegstelsels een roodverschuiving.
ont‧'snap‧pings‧'snel‧heid, meervoud ontsnappingssnelheden
De ontsnappingssnelheid is de snelheid die tenminste nodig is om aan de zwaartekracht van een hemellichaam te kunnen ontsnappen, zonder dat je nog een raketmotor of andere voortstuwing nodig hebt, als er geen dampkring of andere bronnen van wrijving zijn die je kunnen afremmen. Ontsnappen betekent hier dat je op willekeurig grote afstand van het hemellichaam kunt komen. De ontsnappingssnelheid hangt af van waar je bent. "De" ontsnappingssnelheid van een hemellichaam is de ontsnappingssnelheid die je aan het oppervlak nodig hebt.
Het oostpunt is het punt aan de horizon recht ten oosten van jou. Op de nachteveningen komt de Zon op in de buurt van het oostpunt.
Een maan van 42 km diameter op ongeveer 58.800 km van de planeet Uranus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0008 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 10.3 uur eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1986. Ook UVII (Uranus zeven) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/1986 U8.
Ophiuchus (Slangendrager) is een equatoriaal sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica. De officiële afkorting is Oph.
'op‧per‧vlak‧te‧'hel‧der‧heid
De oppervlaktehelderheid van een ding is de hoeveelheid licht die je per eenheid van ruimtehoek van het ding ontvangt. In de astronomie wordt oppervlaktehelderheid vaak gemeten in magnituden per vierkante boogseconde, ofwel de magnitude van een ster waarvan je even veel licht zou ontvangen als uit een vierkante boogseconde van het oppervlak van het ding. De oppervlaktehelderheid is onafhankelijk van de afstand van het ding en (met perfecte optica) van de vergroting van de telescoop.
De oppervlaktehelderheid van de Zon (en dus ook van de meeste andere zaken met een temperatuur van ongeveer 5700 K aan hun oppervlak) is ongeveer 10,9 magnituden per vierkante boogseconde. De oppervlaktehelderheid van een typisch melkwegstelsel is ongeveer 20 magnituden per vierkante boogseconde.
'op‧po‧'si‧tie, meervoud opposities; oppositio = [Latijn] tegenstelling
Twee hemellichamen zijn in oppositie wanneer ze aan de hemel tegenover elkaar staan (gezien vanaf de Aarde). Als er maar één hemellichaam genoemd wordt, dan is het tweede hemellichaam de Zon. Alleen planeten die verder van de Zon staan dan de Aarde kunnen (met de Zon) in oppositie zijn. Rond die tijd zijn ze de hele nacht boven de horizon en dus het beste te zien. Het tegengestelde van een oppositie is een conjunctie.
Orion is een equatoriaal sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is Ori.
Een maan van 2 km diameter op ongeveer 20.720.000 km van de planeet Jupiter. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0001 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 609.2 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2001. Ook JXXXV (Jupiter vijfendertig) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/2001 J9. In het Engels (en soms ook in het Nederlands) wordt de naam geschreven als Orthosie.
Een maan van 22 km diameter op ongeveer 15.200.000 km van de planeet Saturnus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0005 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 700.1 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2000. Ook SXX (Saturnus twintig) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/2000 S2.
Een maan van 8 km diameter op ongeveer 211.000 km van de planeet Saturnus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0000 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 27.5 uur eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2004. Ook SXXXIII (Saturnus drieëndertig) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/2004 S2.
Een maan van 25 km diameter op ongeveer 133.600 km van de planeet Saturnus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0002 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 13.8 uur eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1990. Ook SXVIII (Saturnus achttien) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/1981 S13.
Een maan van 84 km diameter op ongeveer 141.700 km van de planeet Saturnus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0006 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 15.1 uur eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1980. Ook SXVII (Saturnus zeventien) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/1980 S26.
De parallax is een schijnbare beweging die een voorwerp gemaakt lijkt te hebben omdat de waarnemer naar een andere plaats ging. De parallax van een ster is de hoekafstand waarover de ster gedurende een jaar lijkt te bewegen vanwege de beweging van de Aarde rond de Zon. Als die parallax gelijk is aan (p) boogseconden, dan staat de ster op (1/p) parsec afstand van de Aarde.
'par‧sec, meervoud parsecs; parallax + seconde
De parsec is ongeveer de afstand waarop de straal van de baan van de Aarde rond de Zon een hoek van 1 boogseconde beslaat. Een ster op een afstand van 1 parsec vertoont een jaarlijkse parallax van 1 boogseconde. Een parsec komt overeen met 648.000/π = ongeveer 206.264,8062 AE of 30.856.780.000.000 km of 3.085678 × 1013 m of 30,085678 Pm of 3,2616 lichtjaren. Een parsec kan worden afgekort tot pc. In de sterrenkunde komen nog wel eens afstanden voor die zelfs in parsecs gemeten flink zijn. Daarom komen standaardafkortingen met SI-voorvoegsels ook wel voor, zoals kpc voor 1000 pc, Mpc voor 1000 kpc, en zelfs Gpc voor 1000 Mpc.
Een maan van 60 km diameter op ongeveer 23.624.000 km van de planeet Jupiter. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0023 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 741.6 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1908. Ook JVIII (Jupiter acht) genoemd. In het Engels (en soms ook in het Nederlands) wordt de naam geschreven als Pasiphae.
Een maan van 2 km diameter op ongeveer 23.004.000 km van de planeet Jupiter. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0001 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 712.6 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2001. Ook JXXXVIII (Jupiter achtendertig) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/2001 J6. In het Engels (en soms ook in het Nederlands) wordt de naam geschreven als Pasithee.
Pavo (Pauw) is een zuidelijk sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is Pav.
Pegasus is een equatoriaal sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is Peg.
pen‧'um‧bra, meervoud penumbra's; paene = [Latijn] bijna, umbra = [Latijn] schaduw
De penumbra is het buitenste deel van een zonnevlek, waarin draderige lichte en donkere filamenten ruwweg van de umbra weg wijzen. Deze strukturen worden gevormd door sterk magneetveld.
Een maan van 26 km diameter op ongeveer 76.420 km van de planeet Uranus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0000 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 15.3 uur eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1999. Ook UXXV (Uranus vijfentwintig) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/1986 U10.
'pe‧ri‧'ap‧sis, meervoud periapsiden; peri- = [Grieks] rondom, hapsis = [Grieks] verbinding
De perifocus is het punt in een baan rond een hemellichaam dat het dichtste bij het hemellichaam is. Het tegengestelde punt heet apofocus. Voor een aantal hemellichamen zijn meer specifieke woorden in gebruik die alleen op die hemellichamen van toepassingen zijn, bijvoorbeeld perihelium voor de Zon, perigeum voor de Aarde, periselenium voor de Maan, peri-jovum voor Jupiter, periastron voor sterren.
'pe‧ri‧'ge‧um, meervoud perigea; peri- = [Grieks] rondom, gè = [Grieks] Aarde
Het perigeum is het punt in een baan rond de Aarde dat het dichtste bij de Aarde is. Het tegengestelde punt heet apogeum. Het meer algemene woord is perifocus.
'pe‧ri‧'he‧lium, meervoud periheliën; peri- = [Grieks] rondom; Helios = [Grieks] Zon
Het perihelium is het punt in een baan rond de Zon dat het dichtste bij de Zon is. Het tegengestelde punt heet aphelium. Het meer algemene woord is perifocus.
Perseus is een noordelijk sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is Per.
Een maan van 22 km diameter op ongeveer 9.380 km van de planeet Mars. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0006 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 7.7 uur eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1877. Ook MI (Mars een) genoemd.
Een maan van 219 km diameter op ongeveer 12.947.800 km van de planeet Saturnus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0047 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 550.4 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1898. Ook SIX (Saturnus negen) genoemd.
Phoenix is een zuidelijk sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is Phe.
Pictor (Schildersezel) is een zuidelijk sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is Pic.
Pisces (Vissen) is een equatoriaal sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is Psc.
Piscis Austrinus (Zuidelijke Vis) is een equatoriaal sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is PsA.
'pla‧ge (spreek uit: plaazje); plage = [Frans] strand
Plage is een gebied op de Zon dat helderder is dan zijn omgeving wanneer men het bekijkt in het midden van een spectraallijn. De grotere helderheid geeft aan dat er daar relatief kleine magnetische fluxbuizen door het oppervlak steken. Plage is onzichtbaar in continuümbeelden, behalve dichtbij de rand van de Zon, maar zelfs daar is het contrast tussen plage en zijn omgeving vrij klein.
pla‧'neet, meervoud planeten; planètès astèr = [Grieks] dwalende ster
Een planeet is een groot bolvormig voorwerp met een diameter tussen pakweg 1000 km en 300.000 km. Een planeet is groot genoeg dat zijn eigen zwaartekracht hem rond maakt (in tegenstelling tot asteroïden, kometen, en kleine manen), maar te klein om door kernfusie in zijn kern energie te genereren (in tegenstelling tot sterren). Een planeet draait direct rond een ster (in tegenstelling tot manen) en heeft geen andere soortgelijke voorwerpen in de buurt van zijn baan (in tegenstelling tot een dwergplaneet).
pla‧'neet‧stel‧sel, meervoud planeetstelsels
Een planeetstelsel is een planeet met alle daaromheen draaiende dingen zoals manen.
pla‧'ne‧to‧'cen‧trisch; planètès astèr = [Grieks] dwalende ster, kentrum = [Grieks] middelpunt
Planetocentrisch betekent: met een planeet als middelpunt. Planetocentrische coördinatenstelsels hebben het midden van de planeet als oorsprong, en zijn bijna altijd rechthoekige coördinatenstelsels, maar kunnen onderling nog wel verschillen in de richtingen van de coördinaatassen. Veelgebruikte planetocentrische coördinatenstelsels zijn het planetocentrische equatoriale coördinatenstelsel en het planetocentrische eclipticale coördinatenstelsel.
'pla‧ne‧to‧'ide, meervoud planetoïden; planètes astèr = [Grieks] dwalende ster, -ide = [Grieks] -achtig
Een planetoïde is een ander woord voor asteroïde.
'Plu‧to
Pluto is de negende planeet van het Zonnestelsel, geteld vanaf de Zon. Pluto is een kleine ijsplaneet en heeft één maan, Charon. Pluto heeft een diameter van 2274 km en is nummer 17 op de lijst van grootste hemellichamen in ons Zonnestelsel.
Een maan van 8 km diameter op ongeveer 377.420 km van de planeet Saturnus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0000 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 65.7 uur eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2004. Ook SXXXIV (Saturnus vierendertig) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/2004 S5.
pool, meervoud polen
Een pool van een hemellichaam is één van de twee snijpunten van het oppervlak en de draaias van dat hemellichaam. Traditioneel wordt de pool van waar boven het hemellichaam tegen de klok in (linksom) lijkt te draaien de noordpool genoemd, en de andere de zuidpool. Gezien vanaf de noordpool gaat de Zon van links naar rechts door de hemel, en gezien vanaf de zuidpool gaat de Zon van rechts naar links.
Een pooldag is een dag waarop de Zon tenminste 24 uur aan een stuk niet onder de horizon komt. Evenzo is een poolnacht een nacht waarop de Zon tenminste 24 uur aan een stuk niet boven de horizon komt. Pooldagen en poolnachten komen alleen voor boven de poolcirkels, dus in de buurt van de geografische polen.
'po‧rie, meervoud poriën; poros = [Latijn] doorgang
Een porie is net als een zonnevlek, maar heeft geen penumbra.
Een maan van 135 km diameter op ongeveer 66.100 km van de planeet Uranus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0025 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 12.3 uur eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1986. Ook UXII (Uranus twaalf) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/1986 U1.
Een maan van 6 km diameter op ongeveer 20.907.000 km van de planeet Jupiter. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0003 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 617.4 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2000. Ook JXXVII (Jupiter zevenentwintig) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/2000 J7.
pre‧'ces‧sie; praecessio = [Latijn] voorgaand
De rotatieas van de Aarde tolt langzaam rond de polen van de ecliptica door de aantrekking van de Maan en Zon op de equatoriale uitstulpingen van de Aarde. Het duurt ongeveer 26.000 jaar voor één tolwenteling voltooid is. Deze tolbeweging wordt precessie genoemd.
Eén gevolg van de precessie is dat het lentepunt aan de hemelbol langzaam tussen de sterren door beweegt, met een snelheid van één graad per 71,6 jaar. Deze beweging heet de precessie van de equinoxen. De plaatsen van de Zon tussen de sterren aan het begin van de andere seizoenen (de herfstequinox en de zomer- en winterzonnewenden) worden net zo beïnvloed. Het lentepunt schuift sinds ongeveer het jaar −68 door het moderne sterrenbeeld van de Vissen, en zal rond het jaar 2597 het sterrenbeeld van de Waterman binnen gaan.
Een ander gevolg van de precessie is dat de hemelpolen óók tussen de sterren door bewegen. Op het moment is de noordpool van de hemel vrij dicht bij de ster alfa Ursae Minoris (alfa UMi, ook wel Polaris of poolster genoemd).
pro‧'lep‧tisch
Proleptisch betekent dat het "met terugwerkende kracht" toegepast wordt op gevallen van voor het uitgevonden was. Dit wordt vooral gebruikt voor kalenders: je kunt de regels van een nieuwe kalender toepassen op jaren voordat die nieuwe kalender was uitgevonden.
Een maan van 100 km diameter op ongeveer 139.400 km van de planeet Saturnus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0005 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 14.8 uur eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1980. Ook SXVI (Saturnus zestien) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/1980 S27.
Een maan van 30 km diameter op ongeveer 16.256.000 km van de planeet Uranus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0006 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 5.4 jaar eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1999. Ook UXVIII (Uranus achttien) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/1999 U3.
Een maan van 419 km diameter op ongeveer 117.650 km van de planeet Neptunus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0078 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 26.9 uur eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1989. Ook NVIII (Neptunus acht) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/1989 N1.
pro‧tu‧be‧'rans, meervoud protuberansen; protuberare = [Latijn] uitgroeien
Een protuberans is een heldere wolk van zonnegas die boven de rand van de zonneschijf uitsteekt. Als zo'n wolk tegen de achtergrond van de zonneschijf gezien wordt dan ziet hij er donker uit en heet een filament.
Een maan van 162 km diameter op ongeveer 86.000 km van de planeet Uranus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0030 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 18.3 uur eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1985. Ook UXV (Uranus vijftien) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/1985 U1.
Puppis (Achtersteven) is een zuidelijk sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is Pup.
Pyxis (Kompas) is een equatoriaal sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is Pyx.
'qua‧sar, meervoud quasars; [Engels] quasi-stellar radio source = quasi-stellaire of sterachtige radiobron
Een quasar is een hemellichaam dat er op het eerste gezicht uitziet als een ster (dus als een lichtpuntje) maar bij nader onderzoek vaak blijkt te zitten in de kern van een melkwegstelsel. Een quasar is zeer veel helderder dan de rest van het melkwegstelsel, en is daarom van veel verder weg te zien dan het melkwegstelsel zelf. Gecorrigeerd voor de afstand zijn quasars pakweg 100 maal helderder dan de helderste melkwegstelsels.
Astronomen denken dat quasars eigenlijk grote zwarte gaten zijn die grote hoeveelheden materie uit het omliggende melkwegstelsel invangen, en dat die materie tijdens zijn val zeer veel energie uitstraalt, niet alleen als zichtbaar licht maar ook als bijvoorbeeld radiogolven, waarin quasars voor het eerst ontdekt werden.
Alle quasars staan ver weg, wat betekent dat ze alleen lang geleden bestonden. Het lijkt er op dat veel melkwegstelsels in hun jeugd een tijdje een quasar waren.
'ra‧di‧o.'golf, meervoud radiogolven; radius = [Latijn] stok, straal
Radiogolven zijn elektromagnetische golven met golflengten langer dan die van microgolven.
'rech‧te 'klim‧ming, meervoud rechte klimmingen
De rechte klimming is de coördinaat uit het equatoriale coördinatenstelsel aan de hemel dat overeenkomt met de geografische lengtegraad. De rechte klimming wordt gemeten ten opzichte van het lentepunt. Anders dan voor de meeste andere lengtegraden wordt de rechte klimming meestal uitgedrukt in tijdseenheden in plaats van in graden, zodanig dat 360 graden overeenkomen met 24 uren rechte klimming, ofwel 15 graden met één uur. Net als voor echte tijd is een uur (symbool: h) van rechte klimming onderverdeeld in 60 minuten (symbool: m) en die elk weer in 60 seconden (symbool: s). Een voorbeeld van een aanduiding van rechte klimming is 5h23m12s: 5 uur, 23 minuten en 12 seconden.
re‧la‧ti‧'vis‧tisch
Relativistisch betekent dat de snelheid of ontsnappingssnelheid zo groot wordt (namelijk dicht bij de lichtsnelheid) dat de klassieke theoriën van krachten en beweging geen voldoende nauwkeurige voorspellingen meer kunnen doen. Om nauwkeurige voorspellingen te kunnen doen voor relativistische omstandigheden heb je de volledige relativiteitstheorieën nodig.
're‧la‧ti‧vi‧'teits‧the‧o.rie, meervoud relativiteitstheorieën
Een relativiteitstheorie is een theorie waarin er geen bevoorrechte plaatsen of tijden zijn. Meer specifiek is een relativiteitstheorie één van de twee theorieën met die naam die werden uitgevonden door Albert Einstein.
re‧so‧'nan‧tie, meervoud resonanties
In de astronomie is een resonantie een geval waarin kleine effecten die normaal gesproken te verwaarlozen zijn nu wel een merkbaar effect hebben omdat ze precies in de maat lopen met iets anders. Een baan-baanresonantie treedt op bijvoorbeeld als een veelvoud van de omlooptijd van een maan gelijk is aan de omlooptijd van een andere maan, of een veelvoud daarvan. Een spin-baanresonantie treedt op bijvoorbeeld als een veelvoud van de draaiperiode van een maan om zijn eigen as gelijk is aan de baanperiode van de maan, of aan een veelvoud daarvan.
Reticulum (Net) is een zuidelijk sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is Ret.
Een maan van 1529 km diameter op ongeveer 527.070 km van de planeet Saturnus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0269 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 4.5 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1672. Ook SV (Saturnus vijf) genoemd.
In het algemeen is een ring iets dat plat en rond is en open in het midden. In de sterrenkunde komen ringen voor rond planeten en bestaan dan uit kleine rotsen, stofdeeltjes en ijsdeeltjes die in het equatoriale vlak rond de planeet draaien.
Een rode reus is een ster die veel groter en koeler en roder van kleur is dan de Zon. Rode reuzen hebben diameters tot een paar honderd maal zo groot als die van de Zon. De Zon zal over ongeveer 5 miljard jaar in een rode reus veranderen, als het waterstof in het midden van de Zon op begint te raken. De diameter van de Zon wordt dan ongeveer 40 maal zo groot.
'rood‧ver‧'schui‧ving, meervoud roodverschuivingen
Een roodverschuiving is een dopplerverschuiving van kenmerken (zoals spectraallijnen) in het frequentiespectrum van licht, naar kleinere frequenties, waardoor geel licht in de richting van rood licht verandert. Het tegenovergestelde van roodverschuiving is blauwverschuiving. De verhouding tussen de frequenties van roodverschoven kenmerken en de frequenties van de onverschoven kenmerken wordt ook wel roodverschuiving genoemd, en meestal aangeduid met een variabele genaamd (z).
Systematische roodverschuiving treedt op in de spectra van alle behalve de meest dichtstbijzijnde melkwegstelsels, hetgeen gezien wordt als bewijs voor de uitdijing van het Heelal.
Een maan van 72 km diameter op ongeveer 69.900 km van de planeet Uranus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0013 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 13.4 uur eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1986. Ook UXIII (Uranus dertien) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/1986 U4.
'ruim‧te‧bel, meervoud ruimtebellen
Een ruimtebel is een zeer groot belvormig gebied in het Heelal waarin geen of bijna geen melkwegstelsels voorkomen. Aan de randen van zulke ruimtebellen komen filamenten voor.
'ruim‧te‧hoek, meervoud ruimtehoeken
De oppervlakte van een sterrenbeeld is een ruimtehoek, bijvoorbeeld gemeten in vierkante graden of in steradialen. De lengte, breedte, en omtrek van een sterrenbeeld zijn hoeken, bijvoorbeeld gemeten in graden of radialen. Een klein stukje van de hemelbol dat een lengte en breedte heeft van 1 graad heeft een ruimtehoek (oppervlak) van ongeveer 1 vierkante graad. Alle richtingen samen (zowel boven als onder de horizon) beslaan 129600/π = (ongeveer) 41253 vierkante graden, of 4π = (ongeveer) 12,566 steradialen.
'rönt‧gen‧'stra‧ling; naar meneer Röntgen die ze ontdekte.
Röntgenstraling is een vorm van elektromagnetische straling die energierijk en daarom gevaarlijk is. Röntgenstraling wordt van nature uitgestraald door hele hete materie (zoals de gassen in een zonnevlam die honderdduizenden of miljoenen graden heet kunnen worden) en door bepaalde radioactieve materialen.
Een maan van 4 km diameter op ongeveer 12.560.000 km van de planeet Jupiter. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0000 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 287.5 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2000.
Een maan van 48 km diameter op ongeveer 15.728.000 km van de planeet Neptunus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0011 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 4.7 jaar eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2002.
Een maan van 48 km diameter op ongeveer 22.422.000 km van de planeet Neptunus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0011 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 8.1 jaar eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2002.
Een maan van 48 km diameter op ongeveer 23.571.000 km van de planeet Neptunus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0011 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 8.7 jaar eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2002.
Een maan van 60 km diameter op ongeveer 48.387.000 km van de planeet Neptunus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0012 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 25.6 jaar eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2002.
Een maan van 2 km diameter op ongeveer 23.042.000 km van de planeet Jupiter. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0001 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 714.4 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2003.
Een maan van 1 km diameter op ongeveer 15.912.000 km van de planeet Jupiter. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0000 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 410.0 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2003.
Een maan van 2 km diameter op ongeveer 23.614.000 km van de planeet Jupiter. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0001 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 741.2 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2003.
Een maan van 2 km diameter op ongeveer 22.627.000 km van de planeet Jupiter. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0001 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 695.2 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2003.
Een maan van 2 km diameter op ongeveer 20.963.000 km van de planeet Jupiter. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0001 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 619.9 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2003.
Een maan van 2 km diameter op ongeveer 23.001.000 km van de planeet Jupiter. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0001 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 712.5 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2003.
Een maan van 2 km diameter op ongeveer 20.514.000 km van de planeet Jupiter. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0001 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 600.1 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2003.
Een maan van 2 km diameter op ongeveer 23.533.000 km van de planeet Jupiter. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0001 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 737.4 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2003.
Een maan van 2 km diameter op ongeveer 29.541.000 km van de planeet Jupiter. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0001 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 2.8 jaar eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2003.
Een maan van 2 km diameter op ongeveer 23.563.000 km van de planeet Jupiter. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0001 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 738.8 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2003.
Een maan van 2 km diameter op ongeveer 20.221.000 km van de planeet Jupiter. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0001 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 587.3 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2003.
Een maan van 2 km diameter op ongeveer 23.930.000 km van de planeet Jupiter. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0001 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 756.1 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2003.
Een maan van 4 km diameter op ongeveer 23.495.000 km van de planeet Jupiter. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0002 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 735.6 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2003.
Een maan van 1 km diameter op ongeveer 23.384.000 km van de planeet Jupiter. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0000 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 730.4 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2003.
Een maan van 28 km diameter op ongeveer 46.695.000 km van de planeet Neptunus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0005 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 24.3 jaar eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2003.
Een maan van 6 km diameter op ongeveer 20.735.000 km van de planeet Saturnus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0000 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 3.1 jaar eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2005.
Een maan van 6 km diameter op ongeveer 17.119.000 km van de planeet Saturnus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0000 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 836.7 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2005.
Een maan van 5 km diameter op ongeveer 19.878.000 km van de planeet Saturnus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0000 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 2.9 jaar eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2005.
Een maan van 6 km diameter op ongeveer 18.403.000 km van de planeet Saturnus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0000 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 932.6 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2005.
Een maan van 6 km diameter op ongeveer 19.856.000 km van de planeet Saturnus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0000 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 2.9 jaar eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2005.
Een maan van 6 km diameter op ongeveer 19.338.000 km van de planeet Saturnus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0000 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 2.8 jaar eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2005.
Een maan van 4 km diameter op ongeveer 22.453.000 km van de planeet Saturnus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0000 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 3.4 jaar eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2005.
Een maan van 4 km diameter op ongeveer 19.447.000 km van de planeet Saturnus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0000 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 2.8 jaar eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2005.
Een maan van 7 km diameter op ongeveer 20.129.000 km van de planeet Saturnus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0000 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 2.9 jaar eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2005.
Een maan van 6 km diameter op ongeveer 20.999.000 km van de planeet Saturnus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0000 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 3.1 jaar eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2005.
Een maan van 6 km diameter op ongeveer 25.108.000 km van de planeet Saturnus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0000 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 4.1 jaar eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2005.
Een maan van 5 km diameter op ongeveer 20.390.000 km van de planeet Saturnus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0000 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 3.0 jaar eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2005.
Een maan van 6 km diameter op ongeveer 136.500 km van de planeet Saturnus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0000 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 14.3 uur eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2005.
Sagitta (Pijl) is een equatoriaal sterrenbeeld, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is Sge.
Sagittarius (Boogschutter) is een equatoriaal sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is Sgr.
'sa‧men‧stand, meervoud samenstanden
Een samenstand van bewegende hemellichamen treedt op wanneer
Een ander woord voor samenstand is conjunctie.
'sa‧men‧stand‧'sprei‧ding, meervoud samenstandspreidingen
De samenstandspreiding is een maat, geïntroduceerd op deze webstek, voor hoe dicht bij elkaar planeten of andere dingen aan de hemel staan. De samenstandspreiding is een hoek die aangeeft hoe ver de planeten of andere dingen ongeveer van elkaar staan aan de hemel.
'sa‧tel‧'liet, meervoud satellieten
Sa‧'turn‧us; Saturnus = [Latijn] vader van Jupiter
Saturnus is de zesde planeet van het Zonnestelsel, geteld vanaf de Zon. Saturnus is een joviaanse planeet met een zeer dichte en dikke atmosfeer (van hoofdzakelijk waterstof en helium), veel manen, en brede ringen. Saturnus heeft een equatoriale diameter van 120.536 km en is nummer 3 op de lijst van grootste hemellichamen in ons Zonnestelsel.
'schrik‧kel‧dag, meervoud schrikkeldagen
Een schrikkeldag is een dag die elke paar jaar ingelast wordt om de kalender in de pas te houden met het tropische jaar, waarvan de gemiddelde lengte geen geheel aantal dagen is. In de Gregoriaanse kalender treedt de datum 29 februari alleen op in een schrikkeljaar. Deze dag wordt tegenwoordig als de schrikkeldag gezien, maar in de originele Juliaanse kalender zoals ongeveer tweeduizend jaar geleden ingesteld door de Romeinen werd de 23e dag van februari verdubbeld, was de tweede 23e februari dus de schrikkeldag, en heette de laatste dag van februari in een schrikkeljaar precies hetzelfde als in een niet-schrikkeljaar.
'schrik‧kel‧jaar, meervoud schrikkeljaren
Een schrikkeljaar is een jaar dat een dag meer bevat dan gewone jaren. Schrikkeljaren zijn nodig om de kalender in de pas te houden met de seizoenen.
Scorpius (Schorpioen) is een zuidelijk sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is Sco.
Sculptor (Beeldhouwer) is een zuidelijk sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is Scl.
Scutum (Schild) is een equatoriaal sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is Sct.
se‧'con‧de, meervoud seconden; hora minutus secundus = [Latijn] tweede verminderde uur
Een seconde is een eenheid van tijd. Een seconde is het 60ste deel van een minuut.
se‧'le‧no‧'gra‧fisch; Selènè = [Grieks] Maan, graphia = [Grieks] beschrijving
Selenografisch betekent dat het de Maan beschrijft. Het selenografische coördinatenstelsel heeft de maanevenaar als basisvlak, en gebruikt de lengte en breedte als coördinaten.
Serpens (Slang) is een equatoriaal sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica. De officiële afkorting is Ser.
Een maan van 30 km diameter op ongeveer 17.418.000 km van de planeet Uranus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0006 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 6.0 jaar eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1999. Ook UXIX (Uranus negentien) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/1999 U1.
Sextans (Sextant) is een equatoriaal sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica. De officiële afkorting is Sex.
Een maan van 40 km diameter op ongeveer 17.531.000 km van de planeet Saturnus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0007 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 867.1 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2000. Ook SXXIX (Saturnus negenentwintig) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/2000 S3.
si‧'de‧risch; siderus = [Latijn] ster
Siderisch betekent dat het iets met de sterren te maken heeft. Een siderische tijdsperiode (zoals de siderische maand en het siderische jaar) is een tijdsperiode waarna een hemellichaam weer dezelfde positie heeft bereikt, gezien ten opzichte van de sterren.
Een maan van 38 km diameter op ongeveer 23.939.000 km van de planeet Jupiter. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0014 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 756.5 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1914. Ook JIX (Jupiter negen) genoemd.
Een maan van 8 km diameter op ongeveer 15.541.000 km van de planeet Saturnus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0001 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 723.7 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2000. Ook SXXVII (Saturnus zevenentwintig) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/2000 S8.
so‧'lair; solaire = [Frans] van de Zon, uit [Latijn] Sol = Zon
Solair betekent dat het iets met de Zon te maken heeft.
spec‧'traal‧lijn, meervoud spectraallijnen; spectum = [Latijn] kijken
Een spectraallijn is een hele smalle reeks van golflengten (kleuren) waarop een stralend voorwerp zoals de Zon meer of minder helder straalt dan op nabije golflengten. Een spectraallijn waarin een voorwerp minder helder straalt heet een absorptielijn, en een spectraallijn waarin een voorwerp helderder straalt is een emissielijn.
Elke stof heeft zijn eigen stel spectraallijnen, dus spectraallijnen geven een soort vingerafdruk van de bijbehorende stof. De sterkte van een spectraallijn (de hoeveelheid absorptie of emissie erin) hangt van veel dingen af, onder andere van de temperatuur en gasdruk in het materiaal, en soms ook van de sterkte van het magneetveld op die plek. De preciese golflengte of frequentie waarop een spectraallijn zich bevindt hangt ook (via het dopplereffect) af van de snelheid van de stof ten opzichte van de waarnemer. Sterrenkundigen gebruiken vaak filters om naar telkens één spectraallijn te kijken om daaruit dingen te meten waarvoor de spectraallijn gevoelig is.
spi‧'raal‧stel‧sel, meervoud spiraalstelsels
Een spiraalstelsel is een melkwegstelsel met een platte schijf waarin in bovenaanzicht heldere "armen" spiraalvormig uit het midden lijken te komen. Een spiraalstelsel omvat ook een aantal bolvormige sterrenhopen waarvan de meeste buiten de schijf zijn. In het centrum van de schijf kan een balkvormige struktuur zijn: dan is het melkwegstelsel een balkspiraalstelsel.
Een maan van 2 km diameter op ongeveer 23.487.000 km van de planeet Jupiter. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0001 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 735.2 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2001. Ook JXXXVI (Jupiter zesendertig) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/2001 J5.
Een maan van 20 km diameter op ongeveer 8.004.000 km van de planeet Uranus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0004 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 684.2 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1999. Ook UXX (Uranus twintig) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/1999 U2.
'ster, meervoud sterren; astèr = [Grieks] ster
Een ster is een bal van (hoofdzakelijk) waterstofgas die zo veel massa heeft dat hij
'ster‧ren‧beeld, meervoud sterrenbeelden; con- = [Latin] samen; stella = [Latijn] ster
Een sterrenbeeld is
Professionele astronomische publicaties over de hele wereld gebruiken altijd de sterrenbeelden zoals ze door de IAU zijn erkend, maar in de geschiedenis werden ook andere sterrenbeelden voorgesteld, en in diverse gebieden van de wereld werden (en worden soms nog steeds) compleet andere sterrenbeelden gebruikt.
Sterrenstelsel is een lastig woord, omdat het voor erg verschillende zaken gebruikt wordt, namelijk voor
Je moet uit de tekst om het woord heen afleiden welke betekenis in die tekst bedoeld wordt.
De sterrentijd is gelijk aan de rechte klimming die op dat moment door de hemelmeridiaan gaat. Als een gegeven sterrentijd (tussen 0 en 24 uur) weer terug komt, dan staan de sterren weer op dezelfde plekken aan de hemel (gezien vanaf dezelfde plaats op Aarde). De sterrentijd verloopt een klein beetje sneller dan gewone tijd: 24 uur sterrentijd komt overeen met 23 uur 56 minuten 4 seconden gewone tijd. Nabij de equinox van september zijn de sterrentijd en de zonnetijd ongeveer gelijk.
Een maan van 7 km diameter op ongeveer 19.459.000 km van de planeet Saturnus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0001 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 2.8 jaar eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2000. Ook SXXIII (Saturnus drieëntwintig) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/2000 S12.
Een maan van 190 km diameter op ongeveer 12.179.000 km van de planeet Uranus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0041 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 3.5 jaar eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1997. Ook UXVII (Uranus zeventien) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/1997 U2.
syn‧'o‧disch; sunodos = [Grieks] ontmoeting, van sun = [Grieks] samen, hodos = [Grieks] weg (straat)
Een synodische periode is de periode waarna de onderlinge verschijnselen van twee hemellichamen zich herhalen. Als er slechts één hemellichaam genoemd wordt, dan bedoelt men de synodische periode van dat hemellichaam ten opzichte van (of gezien vanaf) de Aarde.
Na een synodische maand heeft de Maan weer dezelfde maanstand (bijvoorbeeld volle maan) bereikt. De tijd tussen twee opposities of (gelijksoortige) conjuncties van een planeet is de synodische periode van die planeet. Na die tijd heeft de Aarde de planeet weer ingehaald in zijn baan rond de Zon (of de planeet de Aarde). De tijd waarna een bepaalde zonnevlek naar dezelfde plek op de zonneschijf terugkeert is de synodische rotatieperiode van de Zon (maar die is niet overal op de Zon hetzelfde, vanwege differentiële rotatie).
De synodische perioden van de planeten zijn, afgerond naar hele dagen: Mercurius 116, Venus 584, Mars 780, Jupiter 399, Saturnus 378, Uranus 370, Neptunus 367, Pluto (momenteel) 367. Bereken deze zelf.
Perioden gemeten ten opzichte van de sterren worden siderisch genoemd.
Een maan van 15 km diameter op ongeveer 17.983.000 km van de planeet Saturnus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0003 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 900.9 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2000. Ook SXXI (Saturnus eenentwintig) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/2000 S4.
Taurus (Stier) is een equatoriaal sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is Tau.
Een maan van 5 km diameter op ongeveer 23.280.000 km van de planeet Jupiter. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0002 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 725.5 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2000. Ook JXX (Jupiter twintig) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/2000 J9.
Telescopium (Telescoop) is een zuidelijk sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is Tel.
Een maan van 22 km diameter op ongeveer 294.710 km van de planeet Saturnus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0004 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 45.4 uur eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1980. Ook SXIII (Saturnus dertien) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/1980 S13.
'tem‧pe‧ra‧'tuur, meervoud temperaturen
De temperatuur is een maat voor hoe warm iets is. Er zijn verschillende eenheden in gebruik voor de temperatuur. In Nederland en België is de meest gebruikte eenheid de graad Celsius (genoteerd ℃). In Amerika (en niet zo lang geleden ook nog in Engeland) gebruiken ze de graad Fahrenheit (℉). In de wetenschap wordt vaak de kelvin (zónder hoofdletter; ook genoteerd als K ― zónder "graad") gebruikt. Het vriespunt van water op zeeniveau op Aarde ligt op 0℃, 32℉, en 273 K. Het kookpunt van water ligt dan op 100℃, 212℉, en 373 K.
Een maan van 1059 km diameter op ongeveer 294.670 km van de planeet Saturnus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0150 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 45.4 uur eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1684. Ook SIII (Saturnus drie) genoemd.
Een maan van 82 km diameter op ongeveer 50.080 km van de planeet Neptunus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0015 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 7.5 uur eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1989. Ook NIV (Neptunus vier) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/1989 N5.
Een maan van 99 km diameter op ongeveer 221.900 km van de planeet Jupiter. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0041 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 16.2 uur eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1979. Ook JXIV (Jupiter veertien) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/1979 J2.
Een maan van 2 km diameter op ongeveer 21.162.000 km van de planeet Jupiter. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0000 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 628.8 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2004. Ook JXLII (Jupiter tweeënveertig) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/2003 J22. In het Engels (en soms ook in het Nederlands) wordt de naam geschreven als Thelxinoe.
Een maan van 8 km diameter op ongeveer 7.284.000 km van de planeet Jupiter. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0003 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 127.0 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2000. Ook JXVIII (Jupiter achttien) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/1975 J1 = S/2000 J1.
Een maan van 7 km diameter op ongeveer 20.474.000 km van de planeet Saturnus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0001 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 3.0 jaar eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2000. Ook SXXX (Saturnus dertig) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/2000 S7.
Een maan van 4 km diameter op ongeveer 20.939.000 km van de planeet Jupiter. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0002 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 618.9 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2001. Ook JXXIX (Jupiter negenentwintig) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/2001 J2.
De tijdsvereffening geeft aan hoeveel je van de ware zonnetijd (zoals af te lezen van een zonnewijzer) af moet trekken om de gemiddelde zonnetijd te krijgen, die net zo regelmatig loopt als een mechanische klok. De tijdsvereffening treedt op omdat de baan van de Aarde rond de Zon niet precies een cirkel is, en omdat er seizoenen zijn.
Een maan van 5151 km diameter op ongeveer 1.221.870 km van de planeet Saturnus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.1381 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 16.0 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1655. Ook SVI (Saturnus zes) genoemd.
Een maan van 1577 km diameter op ongeveer 436.300 km van de planeet Uranus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0386 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 8.7 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1787. Ook UIII (Uranus drie) genoemd.
Triangulum (Driehoek) is een noordelijk sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is Tri.
Triangulum Australe (Zuidelijke Driehoek) is een zuidelijk sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is TrA.
Een maan van 10 km diameter op ongeveer 8.504.000 km van de planeet Uranus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0002 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 749.3 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2001. Ook UXXI (Uranus eenentwintig) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/2001 U1.
Een maan van 2706 km diameter op ongeveer 354.800 km van de planeet Neptunus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0795 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 5.9 dagen eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1846. Ook NI (Neptunus een) genoemd.
'tro‧pisch
Als een tijdsperiode in de sterrenkunde "tropisch" genoemd wordt, dan betekent dat dat die periode gemeten wordt ten opzichte van het passeren van het lentepunt, en dus iets te maken heeft met de seizoenen. Zo is het tropische jaar de periode waartussen de Zon van het lentepunt weer terug naar het lentepunt is gekeerd, en is de tropische maand op vergelijkbare wijze gedefinieerd.
Tucana (Toekan) is een zuidelijk sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is Tuc.
'ul‧tra‧vi‧o.'let; ultra = [Latijn] verder
Ultraviolette straling is een vorm van elektromagnetische straling met golflengten net onder die van zichtbaar licht (net voorbij die van violet licht).
'um‧bra, meervoud umbrae; umbra = [Latijn] schaduw
De umbra is het middelste deel van een zonnevlek, dat (relatief) erg donker is, omdat het een stuk koeler is dan de rest van het zonsoppervlak. In de umbra is het magneetveld erg sterk en steekt het bijna recht omhoog.
Een maan van 1169 km diameter op ongeveer 266.000 km van de planeet Uranus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0233 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 99.5 uur eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 1851. Ook UII (Uranus twee) genoemd. In het Engels (en soms ook in het Nederlands) wordt de naam geschreven als Umbriel.
het U‧ni‧'ver‧sum, meervoud universa
U‧'ra‧nus
Uranus is de zevende planeet van het Zonnestelsel, geteld vanaf de Zon. Uranus is een joviaanse planeet met een zeer dichte en dikke atmosfeer (van hoofdzakelijk waterstof en helium), veel manen, en smalle ringen. Uranus heeft een diameter van 51.118 km en is nummer 4 op de lijst van grootste hemellichamen in ons Zonnestelsel.
Ursa Major (Grote Beer) is een noordelijk sterrenbeeld. De officiële afkorting is UMa.
Ursa Minor (Kleine Beer) is een noordelijk sterrenbeeld. De officiële afkorting is UMi.
UTC betekent "Gecoördineerde Universele Tijd" en is de tijd die hoort bij de meridiaan van 0° op Aarde. Elke UTC-seconde duurt precies even lang (namelijk precies zo lang als de seconde uit het Internationale Systeem van Eenheden). UTC wordt in de pas gehouden met de ietwat onregelmatige draaiing van de Aarde door waar nodig schrikkelseconden in te voegen.
uur, meervoud uren; hora = [Latijn] uur
Een uur is een eenheid van tijd. Een uur is het 24ste deel van een dag. Een uur wordt zelf verdeeld in 60 minuten.
De uurhoek van een hemellichaam is het verschil in rechte klimming tussen dat hemellichaam en de meridiaan (van rechte klimming) die op het moment precies in het zuiden staat. De uurhoek wordt meestal gemeten niet in graden maar in uren, minuten en seconden, net als de rechte klimming. De uurhoek geeft aan (in siderische tijd) hoe lang geleden het hemellichaam precies in het zuiden stond.
Vela (Zeilen) is een zuidelijk sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is Vel.
'Ve‧nus; Venus = [Latijn] godin van de liefde
Venus is de tweede planeet van het Zonnestelsel, geteld vanaf de Zon. Venus is een aardse planeet, met een dikke atmosfeer van hoofdzakelijk kooldioxide maar geen manen of ringen. Venus heeft een diameter van 12.104 km en is nummer 7 op de lijst van grootste hemellichamen in ons Zonnestelsel.
Virgo (Maagd) is een equatoriaal sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica. De officiële afkorting is Vir.
Volans (Vliegende Vis) is een zuidelijk sterrenbeeld, dicht bij de ecliptica, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is Vol.
'vol‧le 'maan, meervoud volle manen
De volle maan is een maanstand, gelijk aan
Uit het VSOP-model (Variations Séculaires des Orbites Planétaires) van P. Bretagnon en G. Francou kunnen de posities van de planeten heel nauwkeurig berekend worden voor een paar duizend jaar in het verleden en de toekomst. Dit model is gratis beschikbaar. Zie //adsabs.harvard.edu/cgi-bin/nph-bib_query?bibcode=1988A%26A...202..309B&db_key=AST&data_type=HTML.
Vulpecula (Vosje) is een equatoriaal sterrenbeeld, dicht bij de melkweg. De officiële afkorting is Vul.
'was‧sen‧de 'maan, meervoud wassende manen; van wassen = groeien
De wassende maan is de Maan tijdens de periode waarin steeds meer van de maanschijf verlicht wordt. Deze periode loopt van nieuwe maan tot volle maan.
Het westpunt is het punt aan de horizon recht ten westen van jou. Op de nachteveningen gaat de Zon onder in de buurt van het westpunt.
'we‧ten‧schap, meervoud wetenschappen
Een wetenschap is een verzameling van kennis en van methoden om kennis na te kijken en om meer kennis te krijgen. Er zijn veel verschillende wetenschappen, zoals natuurkunde, sterrenkunde, wiskunde, scheikunde, aardrijkskunde, geschiedenis, economie en biologie. Een wetenschapper is iemand die voor zijn werk wetenschap doet. Een heel belangrijk deel van wetenschap is om kennis na te kijken zodat ideeën die niet met de werkelijkheid kloppen afgewezen kunnen worden en alleen de goede ideeën overblijven. In pseudo-wetenschappen zoals astrologie en alchemie zit deze zelfverbetering niet.
Een maan van 18 km diameter op ongeveer 23.040.000 km van de planeet Saturnus. De zwaartekracht aan het oppervlak is ongeveer 0.0004 maal zo sterk als op Aarde. De maan gaat in ongeveer 3.6 jaar eenmaal rond zijn planeet. De maan werd ontdekt in 2000. Ook SXIX (Saturnus negentien) genoemd. Zijn voorlopige naam was S/2000 S1.
'ze‧nit; samt ar-ras = [Arabisch] de weg van het hoofd
Het zenit is het punt aan de hemelbol dat recht boven je ligt. De hoogte van het zenit is 90°. Het tegenovergestelde punt is het nadir, en de horizon ligt tussen die twee in.
'zicht‧baar 'licht
Zichtbaar licht is een vorm van elektromagnetische straling met golflengten tussen pakweg 400 en 800 nm. Het lijkt wat onzinnig om over "zichtbaar" licht te praten ― want licht is toch iets dat je kunt zien? ― maar er zijn goede redenen voor.
Wetenschappers gebruiken de term "zichtbaar licht" daarom voor het golflengtebereik van elektromagnetische straling dat de gemiddelde mens tenminste een beetje kan zien, met vage onder- en bovengrenzen.
De Zon is de ster in het midden van ons Zonnestelsel, die ons hier op Aarde licht en warmte verschaft. Omdat de Zon een ster is worden sterren ook wel eens zonnen genoemd. De Zon is verreweg het grootste hemellichaam in ons Zonnestelsel, met een diameter van 1.391.980 km.
'zon‧ne‧'fy‧si‧ca; fysica = [Latijn] natuurkunde
Zonnefysica is de wetenschap die de Zon bestudeert. Het is een deel van de astronomie. Mensen die aan zonnefysica doen worden wel zonnefysici genoemd.
'fy‧si‧cus, meervoud fysici; fysicus = [Latijn] natuurkundige
Een zonnefysicus is een natuur- of sterrenkundige die de Zon bestudeert met de gereedschappen van de natuurkunde. Het meervoud van zonnefysicus is zonnefysici, en de wetenschap die de Zon bestudeert heet ook wel zonnefysica.
'zon‧ne‧'stel‧sel, meervoud zonnestelsels
Het Zonnestelsel is het sterrenstelsel van de Zon en bestaat uit de Zon zelf en alles dat in banen rond de Zon beweegt, zoals planeten (bijvoorbeeld de Aarde), kometen en asteroïden. Omdat de Zon een ster is worden sterrenstelsels van andere sterren soms ook wel zonnestelsels genoemd.
De zonnetijd is de tijd gemeten aan de hand van de stand van de Zon aan de hemel. Het is 12 uur zonnetijd ('s middags) als de Zon het hoogst aan de hemel staat. Ten noorden van de tropen staat de Zon dan in het zuiden, en ten zuiden van de tropen juist in het noorden. Je kunt de zonnetijd meten met goed afgestelde zonnewijzers. De zonnetijd wijkt meestal af van de officiële kloktijd. In Nederland en België loopt de zonnetijd in de winter ongeveer 40 minuten achter op de officiële kloktijd, en in de zomer ongeveer een uur en 40 minuten.
'zon‧ne‧vlam, meervoud zonnevlammen
Zonnevlammen zijn explosies nabij het zonneoppervlak waarin het lokale magnetische veld wordt ontspannen. Daarbij wordt veel energie vrijgemaakt die het zonnegas verhit en het dan de ruimte in schiet. Zonnevlammen komen meestal voor in de buurt van actieve gebieden.
'zon‧ne‧vlek, meervoud zonnevlekken
Zonnevlekken zijn gebieden op de Zon waar het magneetveld heel sterk is, tot wel 3000 gauss. Zonnevlekken zien er een stuk donkerder uit dan hun omgeving in bijna alle soorten waarnemingen, omdat ze een paar duizend graden kouder zijn dan hun omgeving en ook groot zijn. Zonnevlekken reiken in diameter van ongeveer 2500 tot meer dan 50.000 km. Een zonnevlek is vaak ruwweg cirkelvorming, hoewel sommigen een erg onregelmatige vorm hebben. Zonnevlekken hebben twee duidelijk verschillende delen: de donkere umbra in het midden, en de minder donkere penumbra daar omheen. Het verschil tussen een zonnevlek en een porie is dat een porie geen penumbra heeft.
'zon‧ne‧'vlek‧ken‧pe‧ri‧'o‧de; meervoud zonnevlekkenperioden
Het aantal zonnevlekken op de Zon verandert vrij regelmatig met een periode van ongeveer 11 jaar, die de zonnevlekkenperiode of zonnecylus wordt genoemd. Als het aantal zonnevlekken het kleinst (nul of bijna nul) is zit de Zon in het zonnevlekkenminimum, en als het aantal het grootst is dan zit de Zon in het zonnevlekkenmaximum. Het laatste zonnevlekkenmaximum was in 2001. Met het aantal zonnevlekken verandert ook de sterkte van andere fenomenen op de Zon, zoals het aantal zonnevlammen en het aantal coronamassa-uitstotingen. Meer algemeen wordt de zonnevlekkenperiode dan ook wel de activiteitscyclus van de Zon genoemd.
'zon‧ne‧'wen‧de, meervoud zonnewenden of zonnewendes
Een zonnewende of solstitium is het moment waarop de declinatie van de Zon van toenemend naar afnemend verandert, of van afnemend naar toenemend. Er zijn twee zonnewenden per tropisch jaar: de noordelijke zonnewende en de zuidelijke zonnewende. De zonnewenden markeren midzomerdag en midwinterdag, en het begin van de astronomische seizoenen zomer en de winter.
'zons‧ver‧'duis‧ter‧ing, meervoud zonsverduisteringen
Een zonsverduistering is de bedekking van de Zon door de Maan. Als de Zon geheel door de Maan bedekt wordt dan is het een totale zonsverduistering. Als maar een deel van de Zon bedekt wordt dan is het een gedeeltelijke zonsverduistering. Een zonsverduistering wordt ook wel eens een eclips genoemd.
De zuidelijke zonnewende is de zonnewende waarbij de Zon het verste ten zuiden van de hemelevenaar komt. Dan is het in het zuidelijke halfrond midzomerdag en begint daar de zomer, en is het in het noordelijke halfrond midwinterdag en begint daar de winter. In de Gregoriaanse kalender valt de zuidelijke zonnewende rond 21 december.
Het zuidpunt is het punt aan de horizon recht ten zuiden van jou.
'zwaar‧te‧'kracht
De zwaartekracht of gravitatie is de kracht die werkt tussen alle dingen die massa hebben. De zwaartekracht is één van de vier fundamentele natuurkrachten, en is de meest belangrijke op astronomische schalen (afstanden). Zwaartekracht is altijd aantrekkend, en nooit afstotend. Dankzij de zwaartekracht zweven wij niet van de Aarde weg, blijft de Aarde bij elkaar, en blijft de Aarde rond de Zon draaien. Mede dankzij de zwaartekracht blijft de Zon schijnen.
'zwaar‧te‧'punt, meervoud zwaartepunten
Het zwaartepunt van een voorwerp of een stel voorwerpen is het gemiddelde van de posities van alle delen van de dingen, elke positie gewogen met de massa van het bijbehorende deel. Als je een voorwerp zonder wrijving op zijn zwaartepunt balanceert, dan kun je het zonder moeite laten ronddraaien. Voor berekeningen van de positie van een voorwerp onder invloed van krachten van buitenaf kun je vaak net doen alsof alle massa van het voorwerp in het zwaartepunt zit. Krachten tussen de delen van een voorwerp of stel voorwerpen kunnen de plaats van het zwaartepunt van dat voorwerp of die voorwerpen niet veranderen.
'zwar‧te 'gat, meervoud zwarte gaten
Een zwart gat is een ding waarin massa zo dicht op elkaar geperst is dat de zwaartekracht zo sterk is dat zelfs licht er niet aan kan ontsnappen.
![[AntwoordenBoek]](./../pic/docsrigh.gif "AntwoordenBoek"){kind=small}
//aa.quae.nl/nl/woordenboek.html;
Laatst vernieuwd: 2021-07-19